Onder de radar

 

 

 

Niet lang geleden raakte ik in de knoop bij verwijswoorden in de eerste zinnen van een roman. Raar, omdat de verwarring zich pas bij kalme lectuur openbaarde. Op het gehoor was er niets aan de hand. Inmiddels moet ik denken aan soortgelijke openingszet in een duet van Willy en Willeke Alberti uit 1983:

 

Niemand laat zijn eigen kind alleen
Je bouwt het liefst een muurtje om haar heen
Je wilt zo graag haar jeugd bewaren
En haar veel verdriet besparen
Niemand laat zijn eigen kind alleen

 

Dit couplet, uit de mond van Willy, moet ik tientallen keren hebben gehoord. Pas onlangs viel me de tegenstrijdigheid tussen ‘zijn’ kind en ‘haar’ op. Het eerste woord wordt verwekt door ‘Niemand’, het tweede door de werkelijkheid die dochter Willeke is. Nochtans is ‘niemand’ een onbepaald voornaamwoord, maar al vóór de wortelkleurige drukte mannelijkheid topzwaar door het Nederlands heen. Ik vraag me dus af hoe lang het duurt voordat het even correcte ‘Niemand laat haar eigen kind alleen’ geen luisteraar zou verwonderen. Verder is het tragikomisch dat de Alberti’s zich in de nesten werkten (en niet) omdat het probleem zich in het origineel van hun duet helemaal niet stelde:

 

Save your love my darling, save your love
For summer nights with moon and stars above
A serenade I long to sing you
The reddest rose I always bring you
Save your love for Roma and for me

 

Dit bij wijze van opmaat voor een verder strekkend besef. Impliciet degradeerden mijn notities over de verwarring de schrijfster en uitgeverij, maar ze waren in alle opzichten marginaal. Dat lucht me op, en het boek is inmiddels gedeeltelijk proefvertaald voor de Engelse markt, waarbij juist positieve reacties uit het veld een criterium waren. Toch ontkom ik niet aan de jeukerige indruk dat de – aardige, niet hemelschokkende – tekst beter had gekund, door meer tijd te plannen in het traject tussen inlevering van het manuscript en de eerste interviews.

 

Veronachtzaming

Gedetailleerde tekstkritiek kan hooguit een rituele functie vervullen. Geselecteerd worden immers auteurs. Een klein deel onder hen valt ten prooi aan kwaliteitsgaranderender oordelen dan het mijne, vervat in recensies en interviews, in cultuurbijlagen en bij radio- en televisieprogramma’s. Daarnaast lijkt er een highbrow segment dat trager reageert, vooral via literaire tijdschriften, om eventueel de markt te corrigeren.

Directe beoordelaars hebben openlijker dan ooit de gedaante van consumententipgevers; in een cosy lappendeken van rubrieken overleeft de lijstjesvorm. Hoe resoluter het afscheid van ‘de’ canon, hoe luider op de opportuunste vlakken hiërarchieën (‘handvatten’) worden aangeboden. Wel valt een televisieaanbod weken tevoren te raadplegen en bevestigt aldus de paranoïde these dat voor aandacht de concrete tekst van A tot Z geen rol hoeft te spelen, in tegenstelling tot geruchten van mediacollega’s, uitgeverijmedewerkers en boekagenten.

Ik meen dan ook dat Sheila Sitalsing onlangs een open deur in trapte toen ze als juryvoorzitter van de Librisprijs, die moet beschikken over een niet-voorgeselecteerd aanbod dat netjes over de leden verdeeld wordt, constateerde dat media het nodige hadden gemist. De aan slijtage onderhevige metafoor ‘onder de radar blijven’ die Sitalsing daarvoor gebruikte vond ik gepast. Er gaat het gevoel van uit dat selecteren een rationeel, objectief proces is, terwijl een machine uiteraard wordt ingesteld en bediend. In reacties op andere gelukkigen die als nominaties alsnog worden belicht, zijn patronen te ontwaren. Soms wijzen ze juryleden op een puberale inborst, soms op hun fijne smaak en meestal nemen ze voor kennisgeving aan om bij volgende titels te worden verdisconteerd.

Aan een eigen Librisjury-passage werd ik herinnerd door huidige lectuur van Matthijs Van Boxsels Het carnaval van het zijn. Hij noemt de montagecitatenroman Onderlangs van Paul Bogaers, die destijds op de longlist kwam, samen met onder anderen Sybren Polet. Deze jurybeslissing kon rekenen op ongeloof én werd snibbig gepareerd met ‘gehele veronachtzaming van Adriaan van Dis, Arthur Japin, Robert Anker of Herman Franke’ – van destijds vertrouwdere namen, dus.

Dat het andere uiterste ook mogelijk is, bewijst de fameuze receptie van Anjet Daanjes werk. Het bleef een kwart eeuw nagenoeg onbesproken, tot een NRC-journalist er, na een Libris-nominatie, in 2020 lucht van kreeg. Eerst werd de inhaalrace afgeroomd met de Huygensprijs voor haar complete oeuvre, en vandaag mag Daanje kies reageren op, want meegaan in het heroïsche feit dat Het lied van ooievaar en dromedaris uit 2022 door een kennerspanel is verkozen tot hét boek van deze eeuw.

 

Peilingenmores

Is het logisch dat Daanje zegeviert in een onderneming van NRC en De Standaard die ‘De beste Nederlandstalige boeken van de 21^e eeuw’ heet? In tijden van peilingen en van de zich in superlatieven wentelende wortelkleurige mag zoiets vertrouwd overkomen, maar de onderneming blijft vulgaire bluf. Ook het tijdstip van publicatie heeft een eigen relevantie, in het weekend dat het doelpubliek terugkomt van skivakantie en onverhoopt ontbrekende titels nog snel kan bestellen. NRC en De Standaard staan niet alleen met hun topkennis. Vorig jaar publiceerde Knack een even grote lijst en moest toen De Groene ruim laten voorgaan, die in 2020 zo’n hiërarchie had geserveerd, uit de eenentwintigste-eeuwse wereldliteratuur.

Terwijl de wortelkleurige vooral de eigen borst beklopt, beroepen de toplijsten zich op een breed gamma van deskundigen. Wie zij zijn blijft (behalve bij De Groene) conform de peilingenmores en neoliberale expertencultuur nogal ongewis, maar de ditmaal geraadpleegde professionele lezers werken bijvoorbeeld als academici, critici en uitgeefredacteuren. Daarmee onderstrepen ze hun status van poortwachter, maar het hiërarchisch geweld bewijst dat ze daar helaas geen tijd voor hadden. Het reproduceert wel reeds voltrokken bekroningen en juichrecensies en geheimtipps. Opgelijst in De Standaard en NRC lijken vijftig cultuurbijlageboeken.

Wat voor het doelpubliek allicht aanvoelt als de geboorte van een baby die Goede Smaak gedoopt is, ervaren anderen als een Elon Musk die met een kettingzaag over een podium loopt. Maar hoe je ook over literatuur denkt, ze is niets meer dan een taalbouwsel. Wie dat niet aantrekkelijk genoeg acht richt daar zoeklichten op. En die actie beheersen bijlagen tot in de perfectie en daarvan getuigt de recentste enquête. Ze beweert bijvoorbeeld dat Lieke Marsman met het tegenovergestelde van een mens in 2017 ‘de eerste Nederlandse klimaatroman’ zou hebben geschreven. Wat er bij de ene belichte titel bijkomt, gaater bij tien onbelichte af.

Dit mechanisme heet het mattheuseffect. Aldus is het onmogelijk om Bogaers’ Onderlangs of een Van Boxsel-essaybundel uit zijn domheidslevenswerk terug te vinden: ze perverteren psychologie en taal. Het mattheuseffect siert het cynisme van de wortelkleurige, die louter schijnbare successen voor het voetlicht haalt. Gaat het in het literatuurbedrijf nog cynischer? Daar is bijvoorbeeld brede aandacht voor de biografie van Anil Ramdas maar niet, bewijst ook de NRC-en-Standaard-enquête, voor zijn bloeddoorlopen roman Badal. Des te schriller dunkt me de legitimatie voor opname van Kouwenaars Totaal witte kamer (2002):

 

‘Met de laatste acht gedichten neemt de dichter op ingetogen wijze afscheid van zijn kort voordien overleden vrouw Paula. Aan deze cyclus ontleent de bundel niet alleen de titel maar ook blijvende roem. De dichter bekende “nog nooit zo dicht bij het particuliere” geweest te zijn.’

 

Misschien ligt het eraan dat er recent maar liefst twee Kouwenaar-biografieën verschenen zijn en dat er al een beklijvende documentaire over bestond, maar het blijft bizar om een laatste officiële bundel van een coherent oeuvre dat meer dan een halve eeuw besloeg zo te eren.

Even luxueus bijziend vind ik twee algemene enquête-observaties van de organiserende boekenchefs Sarah Vankersschaever en Michel Krielaars. ‘Dat vrouwen hun inspiratie niet zelden ontlenen aan baanbrekende auteurs uit de Angelsaksische wereld, zoals Miranda July, Maggie Nelson of Leslie Jamison’ is als stelling misschien wel aandoenlijk, vergeleken met ‘Veel traditioneler is de wereld van de non-fictie en de geschiedenis. Mannen maken daar nog altijd de meerderheid van de auteurs uit.’ Over non-fictie gesproken, het essaygenre is stilzwijgend verdwenen (het enige boek uit de lijst dat daarvoor in aanmerking komt, Charlotte Van den Broecks knappe Waagstukken, blijkt verantwoord als ‘verhalen’).

 

Harder doorvertellen

De geraadpleegde deskundigen zullen wel weten waarom ze mediakeuzes bevestigden. Onder hen klagen academici al jaren over de werkdruk, en ik geloof niet dat literatuurwetenschappers zich daarin onderscheiden. Wat ze wel kunnen, is tegemoetkomen aan maatschappelijke vragen en ideologische trends. Het schilderen van de gevel, zeg maar. Om echter gegronde argumenten te kunnen geven in literatuur, moet alles worden gelezen. Sheila Sitalsings jury verstouwde voor het recentste jaar 183 titels… En dan hebben we het nog alleen maar over scheppend proza.

Met diezelfde kwantiteit weten critici zich geconfronteerd. Harder doorvertellen moet het parool zijn. Corrigeren literaire tijdschriften, zoals ik vermoedde, de markt wel? Toevallig zit ik in het adressenbestand van DWB, zodat ik ingelicht word over nieuwe (bovengemiddelde) literaire kritieken. Zo overvalt me de bizarre sensatie dat ze bijna exclusief worden verzorgd door twee jonge vrouwen, wier eigen boeken daar ook worden besproken, en die tot een netwerk horen dat evenzeer voor de lage landen en DeReactor opereert. De notoire wc-eend draait overuren. Ook recente dubbele nominaties voor Lidy van Marissings poëzie, lang een paria, zijn te herleiden tot een expansie van één blijkbaar geloofwaardig oordeel.

Net als in de grote boze wereld kunnen er heel eigenaardige coalities ontstaan en misschien vraagt een steevast bewierookte auteur zich af: gaat het eigenlijk nog over mijn werk? Ook debutanten van wie de begaafdheid is onderkend krijgen, terwijl Willy Alberti zich toch duidelijk had uitgezongen over de begeleiding van kinderen, door die echokamers te stellen met een loden last. De grootse bundel Habitus van Radna Fabias is zo’n beetje omhangen met alle denkbare prijzen en zal in elk dekoloniserend universitair curriculum zijn opgenomen, maar dan? We zijn alweer zeven jaar verder en bij mijn weten vertaalde ze sindsdien alleen maar – een vak apart.

Als enige dichtbundel naast Kouwenaar staat Habitus fier tussen 48 prozawerken. Wat zal Fabias’ lot worden? Andere buiten de Lage Landen geboren én bekroonde auteurs zien in deze enquête hun grenzen: Astrid Roemer en Alfred Birney blijven onvermeld. Ondertussen moet harder doorvertellen, op een hogere toon, zeker het parool zijn voor uitgeefredacteuren. In vergelijking met critici hebben zij aan de aanbodzijde immers te stellen met een veelvoud. Ze moeten zich beperken tot ‘proeven’ en zijn zintuiggewijs voor het lezen het meest gediend bij goede oren, eventueel dus verkrijgbaar in de versie van radar.

 

Herintreding

Goh, wat een somberheid. En moest je voor het verbeteren van de wereld niet bij jezelf beginnen? Hoe zou ik reageren wanneer NRC en De Standaard me hun enquête onder de neus hadden geduwd? Eerst zou ik wegrennen. Dan had ik voor Het Beste doorverwezen naar de heren Musk, Zuckerberg en Bezos. Tot slot had ik vermoedelijk een alternatieve vraag voorgelegd: ‘Wat zijn de eenzaamste Nederlandstalige boeken van deze eeuw?’ Ik zou namelijk willen herinneren aan wat de canonieke poëziemens Paul Celan, die iets meer dan een vrouw verloor, zag weggelegd voor een traject zónder bemiddeling: zo’n gedicht is ‘eenzaam en onderweg’. Dat betekent dat schrijvers niet in eerste instantie lezers voor zich willen winnen, maar er voorwaarden voor wensen te scheppen. Alsof ze plaatsnemen tegenover taal en tegen die mevrouw roepen: ‘Jij of ik of samen?’

Ik denk dan aan een onooglijk boekje als Arabesken met Zot Polleken (2014) waarin Willy Roggeman zijn eigen verslaggever is bij de zoveelste herlezing van tien Van Ostaijen-gedichten. En zich meteen het hoofd moet breken over het verschil tussen ‘hebben vergeten’ en ‘zijn vergeten’. Ik denk ook aan Jacq Vogelaars studie Over kampliteratuur (2006), waarin eruditie en gramschap hand in hand gaan om immoreel gedrag te peilen en te voorspellen. En ik denk aan Wonderlijke wapens (2012) van Joris Note, dat waarschijnlijk ‘spraakmakend’ is door een Van Reybrouck-analyse die elke cultuurbijlage tot voorbeeld zou mogen strekken, maar dat aan de hand van Césaire toont wat dekoloniseren kan inhouden.

Omdat Note ook essayeert over Gorter, kom ik vanzelf uit bij Jacob Groot. In meerdere boeken en genres bezong hij deze eeuw het revolutionaire licht en lijkt louter jonger te worden. Dat geldt net zo makkelijk voor Christine D’haen die met de collage Schreef in de aarde (2004) een spectaculair experiment voltooide. Ze stelde er een zelfportret mee samen, dat niet-intentioneel was gemaakt door haar correspondenten over een periode van een halve eeuw.

Tegelijk pleegt D’haen met haar boek geschiedschrijving van het Nederlands zelf. Ik zou vervolgens een fijn petje opzetten en NRC en De Standaard pontificaal voorhouden dat in hun enquête de aanwezigheid van vertalers onontbeerlijk is. Nederlandstalige literatuur is tegelijk wereldliteratuur en, na bemiddeling, vice versa. Nummer 1 bij De Groene was W.G. Sebalds Austerlitz dat weinigen in het originele Duits uit 2001 zullen hebben gelezen, en velen in Ria van Hengels vertaling uit 2003. Vanwege de gestage globishering zou ik zelf zeker Bindervoet en Henkes noemen, die zich durven te vergrijpen aan de onvertaalbaarste Engelse boeken – en die ieder taalregister lijken te beheersen, desnoods door het te verzinnen.

Voor wat Bindervoet en Henkes doen, gebruiken Vlaamse pedagogen de uitdrukking ‘de lat hoog leggen’. Ik houd daar wel van, als het gaat om literatuur. Dus zou ik ook wat titels vermelden die blaken van de ambitie: Johan Herrenbergs project Door het oog van de cycloon waarvan in 2018 het eerste deel verscheen, Lucas Hüsgens historische roman Plooierijen van het geschik (2007), Het nietige (2002) van Marie Kessels en Op de rok van het universum (2015) waarin Tonnus Oosterhoff ook voor zijn toch al proefondervindelijke doen radicaal demonteert.

 

Beschuldigen

Heb ik er nu al vijftig? Shit, waar is de poëzie gebleven? Voor het ideaal, lees de schaal (2017) van Elisabeth Tonnard, Links, rechts (2001) van Peter van Lier, De schuur in (2009) van Marije Langelaar, Ben jij het, ik? (2005) van Kees Ouwens, meerdere bundels van Paul Bogaert, F. van Dixhoorn en Erik Spinoy, Laura Broekhuysen, Vincent Geyskens,…

Staand voor mijn poëziekasten raak ik definitief in verwarring. Niet omdat mijn bezit zo groot is, maar omdat de bundels, een niet eens helemaal gelezen fractie van het geheel, me beschuldigen van een jij-bak. Ook mijn eenzaamheidsvariant toont de onmogelijkheid en bluf van zo’n opdracht. Er valt, voor niet-superproevers, niets te kiezen. Alleen al het aantal jaarinzendingen voor de recentste Grote Poëzieprijs (de voormalige VSB poëzieprijs) bedraagt 88 bundels.

Zelf heb ik van de vijftig door NRC en De Standaard naar voren geschoven titels er twintig niet gelezen. Wel is me best wat informatie erover onder ogen gekomen. En mocht de indruk ontstaan zijn dat ik niets van een goed verhaal wil weten, dan zou ik wijzen op de betoverende lichtheid van Zo vergaat een meisje (2003), René Snoeks eerste en enige boek. Of op Daniël Rovers’ Vergeten meesters (2022) dat dusdanig identificerend vertelt dat het telkens een ander personage en plot moet uitdiepen. Tot slot begreep ik dat er na een lange stilte een nieuw boek van Rob van der Linden is. Zijn in meerdere eeuwen tegelijk spelende romans wisselden vingerwijzingen af met handgebaren, doordat ze niet konden kiezen tussen moraliseren en tomeloos verhalen.

Wacht even, deze geïmproviseerde praktijk stelt bijna als regel, inclusief de spreekwoordelijke uitzondering, dat ‘de eenzaamste Nederlandstalige boeken van deze eeuw’ de impopulairste titels zijn. Dat is quatsch. Of zoals Daanje haar vroegere ik ontmaskert: ‘Je gaat jezelf wel wijsmaken dat goede boeken nu eenmaal niet worden gelezen.’

Terug bij af. Vergeet ik geen essayisten? Samuel Vriezen, Jeroen Mettes, Melani Reumers, Maxim Februari, Anneke Brassinga, Piet Joostens, Anton Valens in zekere zin… En meen ik stiekem met katholieke bescheidenheid zelf evengoed in dit rijtje thuis te horen? Nee, heus niet. Wel kan ik ontboezemen welk van mijn boekjes het intenst tot stand kwam: Punt, in opdracht gemaakt voor laaggeletterden. Na een decennium stilliggen is de oplage onlangs vernietigd, maar hopelijk bestaat de e-versie nog even voort totdat de doelgroep is verdwenen.

 

Absurdisme

Heb ik nu met mijn rode canonpotloodje alsnog de wereld verbeterd? Sta ik zelf los van elk belang? Bijna alle schrijvers die ik noem heb ik ooit ontmoet. Ook ontgaat het me nog altijd hoe brede coalities en successen exact tot stand komen. Vóór de herintreding van de wortelkleurige dacht ik daarbij, te makkelijk, aan de sport van het meelopen. Maar zoiets doet iemand bewust en het maakt processen tot ranglijsting grijpbaarder dan ze in hun absurdisme hoogstwaarschijnlijk zijn.

Gratis ideetjes voor cultuurbijlagenmakers in de Lage Landen. Een moratorium tot 2050 op lijstjes en tips in het algemeen en op het woord ‘beste’ in het bijzonder. Alle rubrieken met ingang van vorige week vervangen door één toekomstgerichte onderneming: onbecommentarieerde citaten uit alle nieuw verschenen boeken.

Over een kwarteeuw dus andere titels, evengoed van het tijdvakje dat nu geordend wordt? De geschiedenis heeft haar eigen ontoegankelijke dynamieken waarop hooguit te reageren valt. En wat de wortelkleurige mij nu leert kruist beeldspraak met lichamelijkheid. Van zijn naaste en verderaf opererende medestanders wordt namelijk beweerd dat ze ‘geen ruggengraat hebben’. Ik wil echt blijven denken dat die ruggengraat zeer goed ontwikkeld is en bamboeachtig weet mee te buigen. Desgewenst tot het tegenovergestelde. Op termijn, altijd op termijn.