dinsdag 26 maart 2019

Niets dan goeds




Godfried Danneels stierf op 14 maart 2019. In memoriams schetsten een gesloten man met een gedachtegoed dat tegenstrijdige trekken had. Daarnaast werd uiteraard gemeld dat de man zich aan het eind van zijn bewind als aartsbisschop had vergaloppeerd met de pedofiliezaak-Van Gheluwe.
Mij trof dat, voor zover mijn digitaal zoekvermogen klopt, in vier postume portretten Danneels ook zonder de geringste twijfel werd opgevoerd als een omstreden criticus van Hugo Claus’ euthanasie in 2008. Ik heb daar toevallig het nodige over gelezen, dat terecht is gekomen in een boek. Op basis van die kennis zou ik niet zo’n pertinente bewering durven te doen.
Ten eerste staat het iedereen vrij een mening te hebben (binnen de grenzen van de wet). Zelfs indien Danneels Claus’ besluit zou hebben bekritiseerd, kan dat nooit een probleem zijn geweest. Die omstredenheid is dus geschapen door derden.
Ook heeft de kardinaal Claus nooit genoemd. De uitentreuren geciteerde passage uit zijn homilie luidt: Door zomaar uit het leven te stappen, antwoordt men niet op het probleem van lijden en dood. Men loopt er in een boog omheen en omzeilt het. Omzeilen is geen heldendaad, geen voer voor frontpaginanieuws.
Het lijkt me geen slinks protokatholicisme het te houden bij algemene kritiek. Bij herlezing van het citaat springt evengoed de term ‘frontpaginanieuws’ in het oog. Dat is een anglicistisch vlaamsisme dat, voor mijn Hollandse oren, met ‘front’ een oorlogssfeertje waarneemt.
En oorlog was het in de Vlaamse media van maart 2008. De aandacht voor Claus – een groot schrijver wiens euthanasie ik billijk vind – was buiten elke proportie. Achteraf bleek dat de euthanasie-onthulling aan de media minutieus was voorbereid. Met een heus event werd geweld ontketend.
De dood van Claus beheerste dagenlang het nieuws, de publieke begrafenis in een schouwburg was rechtstreeks op de televisie.
Na voltooiing van mijn boek las ik de gebundelde versie van Paul Claes’ Glimpen. Daarin frappeerden me twee details. In 2004 boekstaaft hij dat naar een tv-documentaire over Hugo Claus ‘amper 40.000 kijkers’ hadden gekeken. En in 2006 noteert Claes ‘een Clauswoordraadsel’ in elkaar te hebben gestoken, ‘voor het nummer van de Standaard der Letteren dat moet verschijnen als de Meester sterft’.
De twee details bevestigen de teneur van de feiten die ik verzamelde: de belangstelling van het volk voor Claus was minimaal en de inspanningen van media om hem tot een volksheld te maken waren maximaal.
Overdrijf ik als ik stel dat Clausvolgelingen de opmerking van Danneels prima konden gebruiken? De daad van de heilige werd er nog controversiëler van. Zelfs in seculiere tijden kreeg hij loon naar een leven lang antipapisme. (In dat licht ontgaat me de portee van het contact dat Claus, onthulde Jan Vanriet onlangs, had gezocht en gekregen met Danneels.)
Waarom dus die schwalbe na Danneels’ homilie? En waarom het re-enactment bij zijn dood, ook bijvoorbeeld weer in De Standaard? Ik zie wel de ironie van de geschiedenis dat uitgerekend deze voormalig katholieke krant de voor Danneels ontluisterende Van Gheluwe-tapes vrijgaf.

Rein Bloem stierf op 20 juli 2008. Het einde van een gestaag uitdoven bij iemand die onvermoeibaar potentiële lezers had geënthousiasmeerd voor literatuur. Bloems activiteiten sorteerden het meest effect in de jaren zestig en zeventig, niet toevallig de decennia waarin het boekbedrijf profiteerde van een demografische en intellectuele aanwas.
Nu, dik elf jaar na Bloems overlijden, is er het Boekenweekgeschenk Jas van belofte. Met de auteur die deze eervolle opdracht vervulde, Jan Siebelink, krijg ik toch wat medelijden – als ik het goed heb heeft hij één positieve recensie gehad.
Het boek gaat over een heilige en kent daarnaast bijrollen. Tot de figuranten in Jas van belofte behoort Edwin Wopereis. Hij fungeert als tijdelijke vaderfiguur die net als de hoofdpersoon docent is en schrijft.
Wopereis ‘houdt van onbegrijpelijke poëzie’ en wordt afgeschilderd als de Charles Manson van de Nederlandse literatuur, een sekteleider die volgzaamheid eist en die waanzinnig wordt. Er zijn ook hints over een nacht met des hoofdpersoons echtgenote.
Deze karikatuur is gemodelleerd op Rein Bloem, ontdekker van Siebelink. Wat heeft de gelouterde Boekenweekgeschenkauteur bezield? Nazicht leert dat hij in 2017 aantekeningen had voor één roman die hij nog hoopte kunnen uitwerken. Er was een verhaallijn over een leraar en over ‘een telefoontje van een bekende literatuurcriticus die in een obscuur tijdschrift een verhaal van hem heeft gelezen en dat graag onder ieders aandacht wil brengen’.
Dat verhaal is ‘Witte chrysanten’, deels beland in zijn debuut Nachtschade, en zijn promotor Bloem, ‘een destijds geducht recensent van Vrij Nederland’. Siebelinks eigen vader was zoals bekend een bloemenkweker. En Wopereis was de naam van de ’erg vervelende’ eigenaar van Jans eerste huis.
Ik zou van alles over Jas van belofte kunnen beweren. Maar daarvoor had ik liever meer gelezen van Siebelink en ik vrees dat ik het bij dit boekje ga laten. In de derde alinea raakte ik de draad al kwijt, door het rare werkwoord beseffen: ‘Een moment verwijlde hij in die verre tijd, op het eiland Patmos, bij de apostel, luisterend naar de raadselachtige woorden die de geest hem dicteerde, besefte de stilte in en rond het huis.’
Waarschijnlijk behoort het tot de fijngevoeligheid om te zwijgen over wat Siebelink in zijn boek van Bloem heeft gemaakt. Ook kun je Jas van belofte legitimeren met de stelling dat het ‘maar fictie’ is. Of een product van de vrije meningsuiting (net als deze, helaas ongeredigeerde, blog).
Wat Rein Bloem heeft betekend voor de neerlandistiek, en voor mij persoonlijk een beetje, heb ik elders eens proberen te zeggen. Zijn kennis strekte van middeleeuwse tot en met recente literatuur, en hij durfde met eigen ontdekkingen te komen. Zo was zijn verdienste iets wat weinigen gegeven is – docent en criticus in dezelfde persoon te zijn.
Ik begrijp niet waaraan Bloem het te danken heeft om meer dan tien jaar na zijn dood te kakken te worden gezet, onder auspiciën van een vereniging die het boek promoot.

8 opmerkingen:

  1. Beste Marc, in je tekst over Rein Bloem elders kom ik meteen mezelf tegen in september 2010 als afzager van de poëzie van Leopold. Graag wil ik erop wijzen dat ik zo’n elf weken later (en een maand na jouw tekst) nóg iets over Leopold publiceerde, bijgestuurd door lectuur van Rein Bloem: http://huubbeurskens.blogspot.com/2010/12/leopold-revisited-bloem-2-3.html

    BeantwoordenVerwijderen
  2. danneelshaas.
    het is natuurlijk ook typisch een tsjevenstreek om over claus te spreken maar hem niet bij naam te noemen. ‘mijn naam is haas’. wat de orkestratie betreft, ik denk toch dat je enigszins onjuist bent: van alle ‘groten der aarde’ liggen in memoriams klaar, dus was dat ook zo voor hugo claus, temeer omdat men al enkele jaren wist dat het slecht ging, hij heeft eigenlijk nog te lang geleefd. Ik herinner me de dood van louis paul boon, ook daarover was er heel wat te doen in de media, ook was er controverse, heeft dokter lecompte boon nu vermoord of niet (‘vermoord’: slechte of geen medicijnen voorgeschreven). ook bij diens begrafenis was er een grote opkomst. om nog te zwijgen over de begrafenisstoeten van stijn streuvels, james ensor, august vermeylen e.a. (in die zin heeft claus een periode afgesloten: de laatste volksschrijver: tegelijk een groot schrijver en een publieke figuur. Claus behoorde tot ‘vlaanderen’, of men nu vrijzinnig of katholiek was. de laatste ook waar literatuur en volksopvoeding aan elkaar gekoppeld konden worden – zelfs dat verhaal is nog niet onderzocht door de zogezegde claus-specialisten, te veel bezig met hun eigen vlaggengezwaai.)

    dat er weinig mensen naar een televisie-uitzending keken, kan ik eigenlijk alleen maar toejuichen. dat is niet het probleem, de oplagecijfers zijn ook geen argument. je kunt de zaak draaien: de media wisten wat het belang van de schrijver claus en van de publieke figuur claus was en - tegen ‘het volk’ in – heeft men claus geëerd zoals het betaamt. de media hebben een rol gespeeld, het is uiteraard de uitgeverij en de familie en aanverwanten die het circus georkestreerd hebben – een lijkkist op een podium zetten, waar haalt men het!

    men kan dit vergelijken met de dood van jos vandeloo en ward ruyslinck, twee figuren die uiterst belangrijk geweest zijn voor het geestelijk klimaat. beiden waren al jaren ‘dood’, bij hun dood was het vermelden van een verleden noodzakelijk, ze behoorden al tot de vergetenen. zie de dood van ivo michiels, nauwelijks een haan die kraaide.

    het grote raadsel is echter waarom danneels ‘links’ genoemd werd: welk standpunt was links? als men links van de paus staat, staat men nog altijd rechts. wel heeft hij zich neergelegd bij de secularisering – en dat werd hem in katholieke kringen kwalijk genomen, maar ook dat is niet links.
    (een bericht in 2 afleveringen, de reactie is te lang)

    BeantwoordenVerwijderen
  3. (vervolg)
    danneels heeft zich ivm de euthanasie van claus uitgesproken, hij had ook kunnen zwijgen: hij heeft dat niet gedaan – zijn voorbeeld was zijn paus, johannes paulus II, die als straf moest blijven leven, gebogen, kwijlend en dementerend. uiteraard had de kardinaal het recht om de romeinse dood te veroordelen. hij heeft dit gedaan omdat claus (ook) in deze zaak een voorbeeldfunctie had – zelfs katholieken vinden euthanasie niet noodzakelijk een duivels werk en dus moest hij zijn kudde vermanend toespreken en ze in het gareel houden. danneels wist welke status claus de laatste jaren van zijn leven had (dwz vanaf 1996 met de geruchten, de jaren voordien was claus ‘passé’ volgens de politiek correcten, maar denk ook aan ‘antwerpen wereldboekenstad’ waar hugo claus consequent en doelbewust uit het programma gehouden werd – voor velen was het literaire werk van claus te ouderwets, te jaren 50), zijn optredens voor ‘behoud de begeerte’ hadden van hem een publieke dichter gemaakt. hij was dus wel degelijk een ‘publiek intellectueel’ (zonder dat hij veel gelezen werd: de dingen hangen niet altijd aan elkaar), danneels heeft claus in dat statuut aangevallen en daar is de ongeestelijke uit zijn rol gevallen. was de kardinaal consequent (een consequente katholiek is een contradictio in terminis) dan had hij elke dag de abortus- en de euthanasie-wetgeving moeten veroordelen én ook de homoseksualiteit (in zijn context moeten we natuurlijk spreken van homofilie) – dat was en is namelijk de afspraak: een scheiding tussen kerk en staat. danneels heeft willens en wetens dit ‘pact’ ‘geschonden’ – zijn aanval werd als onterecht aangevoeld omdat hugo claus niet tot de katholieke kudde behoorde, in principe moest hij zich onthouden van commentaar. laat de doden dood.

    jan vanriet: merkwaardig is dat de vrijzinnige logeman kardinaal danneels bij zijn vertrek als kardinaal in 2010 geschilderd heeft. https://www.hln.be/nieuws/binnenland/danneels-onthult-revolutionair-staatsieportret~a41c4ca2/
    is jan vanriet de oecumenist die claus van wat wilde overtuigen? heeft hij hier zijn ‘opdracht’ voorbereid? de passage in ‘radeloos geluk’ blijft intrigeren. omdat de index slechts een verhulsel is en de namen niet vrijgeeft, de naam danneels is noch in de index noch in het boek te vinden, een kinderachtige manier om zich interessant voor te doen (‘ik weet wat joj niet weet’), de scene is te vinden op p. 141, ik citeer : ‘De kardinaal heeft zijn ambtskledij in de sacristie achtergelaten, hij arriveert in een donkerblauw joggingpak, met een brede witte balk dwars over de borst.’
    ziet u danneels in een joggingpak? danneels zag er niet uit als een loper (het kruis dat hij op zijn borst moet dragen (zo schrijft de etiquette voor) hing daar niet, maar lag letterlijk op de buik van de rondborstige en -buikige priester). ziet u de situatie voor u? jan vanriet heeft claus en danneels uitgenodigd om elkaar te spreken. claus, de publieke vrijzinnigheid en danneels, het combattante katholicisme met een vriendelijk gezicht en een zalvende stem. danneels weet natuurlijk waarover het zal gaan. de belangrijkste katholiek komt bij de bekendste (of bijna bekendste) vrijzinnige in een joggingpak aan? hoe geloofwaardig is dit? danneels was niet de figuur om in kardinaalsdracht te verschijnen, met staf en mijter, maar in joggingpak?
    vanriet meldt dat de vrouw van de schrijver, de schrijver aan de deur afzet en weggaat: ze wil niets met die santeboetiek te maken hebben. veerle de wit wordt ‘afgeschilderd’ als de rabiate vrijzinnige die niet wil praten. ik citeer vanriet : ‘Iets later belt de schrijver aan. Zijn vrouw heeft hem bij de deur afgezet. Meteen is ze weggereden, ze ziet geen heil in een ontmoeting met deze geestelijke, voor haar een handelsreiziger in retrodenken. Hij wil ons slechts verleiden met de schutkleuren van een quasi-moderniteit, vindt ze.’

    BeantwoordenVerwijderen
  4. (en slot)
    het lijkt er op dat vanriet haar ongelijk geeft, terwijl ze uiteraard meer dan gelijk had. vanriet vermeldt niet wat er gebeurd is tijdens het gesprek, waarvoor het diende, wat de uitkomst was. cynisch is dat hij enkele jaren later de s.pa aanvalt omdat deze partij het godsdienstige denken bevoordeelt tnv de vrijzinnigheid. heel deze zaak laat een wrange nasmaak na, welke kwaadaardige geest is hier aan het werk? wie valt vanriet niet aan en wie wel? en waarom? wil hij zich als de breeddenkende voordoen? de verzoener?

    BeantwoordenVerwijderen
  5. Dank voor dit fijne drieluik! Ik heb er wel bedenkingen bij, die misschien voortkomen uit gebrek aan ervaring: als Nederlander kan ik de gevoeligheid voor katholicisme simpelweg niet volgen, mijn huid is vermoedelijk al decennia vereelt.
    Voor een kardinaal in paastijd, dat feest van dood en wederopstanding, lijkt mij het eigenlijk best logisch dat Danneels in zijn homilie iets zei over euthanasie die toen ineens wel heel erg pontificaal in het nieuws was. Ik denk dus dat hij minstens zozeer reageerde op die publiciteit. Is het zijn tragiek dat hij Claus mogelijk niet bij naam noemde uit discretie, terwijl in die procedure juist hypocrisie ontwaard werd?
    Dat Danneels mijn ideeën niet vertolkte en voor mijn part zijn neus in andermans zaken stak, doet er niet toe. Omdat het iedereen vrij staat een (politieke, theologische, slimme, kromme, abjecte) mening te hebben en zelf te beslissen om die uit te spreken of voor zich te houden. Niemand wil wonen in een staatsbestel dat dit alledaagse recht verwerpt. Evenmin bestaat er een nieuwe versie van het Tweede Gebod, die Claus vrijwaart van kritiek.
    Erwin Mortiers uitval ‘Meneer de kardinaal, schaam je’ tijdens de televisieuitzending was dan ook niet alleen door de combinatie van ‘meneer’ en ‘je’ inconsequent. Treurig dat die formule tevoren met de nabestaanden was afgesproken.
    Wel stond het Mortier & co natuurlijk evengoed vrij zo’n uitlating te doen, die andermaal in media nageëchoot werd. Maar was die procedure ook snugger? De onmiskenbare kloof tussen de Claus-idolatrie bij media en genodigden versus de onverschilligheid bij lezers (incl. de niet bezette resterende plaatsen) vind ik wel degelijk belangrijk.
    Baudets perverse, maar helaas verleidelijk gebleken praatjes over kartels en cultuur- en subsidiebezoedeling indachtig, is volgens mij zorgvuldigheid altijd geboden voor media en organisaties die bestaan bij de gratie van belastinggeld. Plat gezegd: ‘het volk’ betaalde de televisie-uitzending op de VRT en het programma dat daarvoor door Behoud de Begeerte was samengesteld.
    Ik ga uiteraard niet herhalen wat allemaal in mijn boek De Ware Marsrichting hieromtrent is verzameld, maar de media-aandacht voor Claus’ overlijden strekte veel verder dan reguliere in memoriams. Het ‘Clauswoordraadsel’ benadrukt voor mij ook een esthetisch vermaak voor enkelingen. Na de euthanasie kwamen amper kenners aan het woord over het geweldige werk, maar Bekende Vlamingen over de persoon daarachter.
    Ook de gangbare samenwerking met de uitgeverij was verhevigd. Claus stierf in het bijzijn van twee mensen: zijn vrouw en zijn redactrice. De laatste memoreerde bij de herdenking een verhaal dat ‘Hugo’ aan haar persoonlijk verteld, waarbij het haar leek te ontgaan dat het in Het Verdriet van België stond.
    Bij deze orchestratie-in-het-kwadraat ligt de diepste tragiek dus bij Claus zelf. Een socialist bovendien, in zijn laatste, hulpeloze alzheimerjaren ingepalmd door liberaal Guy Verhofstadt die luttele momenten na de euthanasie volgens afspraak terugtrad als interim-premier om plaats te maken voor wat in Vlaanderen dan heet: een tsjeef.

    BeantwoordenVerwijderen
  6. aan haar persoonlijk verteld > aan haar persoonlijk had verteld

    BeantwoordenVerwijderen
  7. Allemachtig… voortaan gespeld met twee dt’s, een trommel en een fluit

    BeantwoordenVerwijderen