Niets dan goeds

Godfried Danneels stierf op 14 maart 2019. In memoriams schetsten een gesloten man met een gedachtegoed dat tegenstrijdige trekken had. Daarnaast werd uiteraard gemeld dat de man zich aan het eind van zijn bewind als aartsbisschop had vergaloppeerd met de pedofiliezaak-Van Gheluwe.

Mij trof dat, voor zover mijn digitaal zoekvermogen klopt, in vier postume portretten Danneels ook zonder de geringste twijfel werd opgevoerd als een omstreden criticus van Hugo Claus’ euthanasie in 2008. Ik heb daar toevallig het nodige over gelezen, dat terecht is gekomen in een boek. Op basis van die kennis zou ik niet zo’n pertinente bewering durven te doen.

Ten eerste staat het iedereen vrij een mening te hebben (binnen de grenzen van de wet). Zelfs indien Danneels Claus’ besluit zou hebben bekritiseerd, kan dat nooit een probleem zijn geweest. Die omstredenheid is dus geschapen door derden.

Ook heeft de kardinaal Claus nooit genoemd. De uitentreuren geciteerde passage uit zijn homilie luidt: ‘Door zomaar uit het leven te stappen, antwoordt men niet op het probleem van lijden en dood. Men loopt er in een boog omheen en omzeilt het. Omzeilen is geen heldendaad, geen voer voor frontpaginanieuws.’

Het lijkt me geen slinks protokatholicisme het te houden bij algemene kritiek. Bij herlezing van het citaat springt evengoed de term ‘frontpaginanieuws’ in het oog. Dat is een anglicistisch vlaamsisme dat, voor mijn Hollandse oren, met ‘front’ een oorlogssfeertje waarneemt.

En oorlog was het in de Vlaamse media van maart 2008. De aandacht voor Claus – een groot schrijver wiens euthanasie ik billijk vind – was buiten elke proportie. Achteraf bleek dat de euthanasie-onthulling aan de media minutieus was voorbereid. Met een heus event werd geweld ontketend.

De dood van Claus beheerste dagenlang het nieuws, de publieke begrafenis in een schouwburg was rechtstreeks op de televisie.

Na voltooiing van mijn boek las ik de gebundelde versie van Paul Claes’ Glimpen. Daarin frappeerden me twee details. In 2004 boekstaaft hij dat naar een tv-documentaire over Hugo Claus ‘amper 40.000 kijkers’ hadden gekeken. En in 2006 noteert Claes ‘een Clauswoordraadsel’ in elkaar te hebben gestoken, ‘voor het nummer van de Standaard der Letteren dat moet verschijnen als de Meester sterft’.

De twee details bevestigen de teneur van de feiten die ik verzamelde: de belangstelling van het volk voor Claus was minimaal en de inspanningen van media om hem tot een volksheld te maken waren maximaal.

Overdrijf ik als ik stel dat Clausvolgelingen de opmerking van Danneels prima konden gebruiken? De daad van de heilige werd er nog controversiëler van. Zelfs in seculiere tijden kreeg hij loon naar een leven lang antipapisme. (In dat licht ontgaat me de portee van het contact dat Claus, onthulde Jan Vanriet onlangs, had gezocht en gekregen met Danneels.)

Waarom dus die schwalbe na Danneels’ homilie? En waarom het re-enactment bij zijn dood, ook bijvoorbeeld weer in De Standaard? Ik zie wel de ironie van de geschiedenis dat uitgerekend deze voormalig katholieke krant de voor Danneels ontluisterende Van Gheluwe-tapes vrijgaf.

Rein Bloem stierf op 20 juli 2008. Het einde van een gestaag uitdoven bij iemand die onvermoeibaar potentiële lezers had geënthousiasmeerd voor literatuur. Bloems activiteiten sorteerden het meest effect in de jaren zestig en zeventig, niet toevallig de decennia waarin het boekbedrijf profiteerde van een demografische en intellectuele aanwas.

Nu, dik elf jaar na Bloems overlijden, is er het Boekenweekgeschenk Jas van belofte. Met de auteur die deze eervolle opdracht vervulde, Jan Siebelink, krijg ik toch wat medelijden – als ik het goed heb heeft hij één positieve recensie gehad.

Het boek gaat over een heilige en kent daarnaast bijrollen. Tot de figuranten in Jas van belofte behoort Edwin Wopereis. Hij fungeert als tijdelijke vaderfiguur die net als de hoofdpersoon docent is en schrijft.

Wopereis ‘houdt van onbegrijpelijke poëzie’ en wordt afgeschilderd als de Charles Manson van de Nederlandse literatuur, een sekteleider die volgzaamheid eist en die waanzinnig wordt. Er zijn ook hints over een nacht met des hoofdpersoons echtgenote.

Deze karikatuur is gemodelleerd op Rein Bloem, ontdekker van Siebelink. Wat heeft de gelouterde Boekenweekgeschenkauteur bezield? Nazicht leert dat hij in 2017 aantekeningen had voor één roman die hij nog hoopte kunnen uitwerken. Er was een verhaallijn over een leraar en over ‘een telefoontje van een bekende literatuurcriticus die in een obscuur tijdschrift een verhaal van hem heeft gelezen en dat graag onder ieders aandacht wil brengen’.

Dat verhaal is ‘Witte chrysanten’, deels beland in zijn debuut Nachtschade, en zijn promotor Bloem, ‘een destijds geducht recensent van Vrij Nederland’. Siebelinks eigen vader was zoals bekend een bloemenkweker. En Wopereis was de naam van de ’erg vervelende’ eigenaar van Jans eerste huis.

Ik zou van alles over Jas van belofte kunnen beweren. Maar daarvoor had ik liever meer gelezen van Siebelink en ik vrees dat ik het bij dit boekje ga laten. In de derde alinea raakte ik de draad al kwijt, door het rare werkwoord beseffen: ‘Een moment verwijlde hij in die verre tijd, op het eiland Patmos, bij de apostel, luisterend naar de raadselachtige woorden die de geest hem dicteerde, besefte de stilte in en rond het huis.’

Waarschijnlijk behoort het tot de fijngevoeligheid om te zwijgen over wat Siebelink in zijn boek van Bloem heeft gemaakt. Ook kun je Jas van belofte legitimeren met de stelling dat het ‘maar fictie’ is. Of een product van de vrije meningsuiting (net als deze, helaas ongeredigeerde, blog).

Wat Rein Bloem heeft betekend voor de neerlandistiek, en voor mij persoonlijk een beetje, heb ik elders eens proberen te zeggen. Zijn kennis strekte van middeleeuwse tot en met recente literatuur, en hij durfde met eigen ontdekkingen te komen. Zo was zijn verdienste iets wat weinigen gegeven is – docent en criticus in dezelfde persoon te zijn.

Ik begrijp niet waaraan Bloem het te danken heeft om meer dan tien jaar na zijn dood te kakken te worden gezet, onder auspiciën van een vereniging die het boek promoot.