Volg de partijlijn

In de marge van wat jongeren in België blijven doen voor het klimaat, is er onlangs iets bijzonders gebeurd. David Van Reybrouck bepleitte een aanpassing in de grondwet om klimaatmaatregelen en -voornemens bindend te maken in een opiniestuk dat, op de slotzin na, helemaal in de gebiedende wijs was gegoten. Hij wilde dan ook specifieke mensen overtuigen: de politici uit het parlement van wie verwacht werd dat ze de aanpassing zouden negeren. Zijn pleidooi verscheen op de dag van de stemming.

Met de imperatief wordt, in voetbaltermen, maximaal druk naar voren gezet. De zender doet met de werkwoordvervoeging een appèl dat niet directer kan. In nood kan hij ‘Hulp!’ roepen, een zelfstandig naamwoord dat er niet om liegt. Toch kan er zich dan naast een eventuele redder een veelvoud van wegkijkers aandienen. De werkwoordsvorm ‘Help!’ maakt de vraag echter onontkoombaar. Na die aanspreking kan het antwoord louter ‘ja’ of ‘nee’ zijn, zoals bij een stemming gebeurt.

Deze doelgerichtheid nam bij Van Reybrouck een extra wending. Iets daarvan schemerde al in de titel van de tekst door: ‘Parlementsleden van CD&V, N-VA of Open Vld, negeer de jongeren, de studenten en de vele tienduizenden betogers’. Hij voerde een omgekeerd betoog, een vervreemdingseffect dat ten overvloede bewijst dat elk formalisme moreel is. De betreffende strategie werd in protestmuziek tegen de Vietnamoorlog toegepast door Boudewijn de Groot:

Meneer de president, welterusten
Slaap maar lekker in je mooie witte huis
Denk maar niet te veel aan al die verre kusten
Waar uw jongens zitten, eenzaam, ver van thuis

Denk vooral niet aan die zesenveertig doden
Die vergissing laatst met dat bombardement

En vergeet het vierde van die tien geboden

Die u als goed christen zeker kent

Door alle vooronderstellingen is de ondertoon dan wel wat cynisch, alsof het protest niet gelooft in zijn resultaat. Toch heeft de gebiedende wijs ook iets aanlokkelijks, omdat de (niet door een klassieke apostrofe) aangesprokene op zijn noten krijgt. Mocht deze trots of ijdel zijn, dan kan het geschonden eergevoel leiden tot een reactie – het begin van een gesprek.

Van Reybrouck speelt dus technisch en inhoudelijk va-banque. Misschien is dat een bittere noodzaak, nu argumenten geregeld worden ontweken want beantwoord met verdachtmakingen. Door de ander ‘hypocrisie’ aan te wrijven hoeft er geen gesprek gestart. In dit geval hadden betogers de koude dagen vóór de stemming in tentjes bij het parlement doorgebracht. Het ontlastende antwoord aan Van Reybrouck kon dan een wedervraag zijn: of hij er ook had gekampeerd. Grappig vind ik dat hij die uitvlucht blokkeert door aan het slot van zijn stuk alle voor hem dubieuze Kamerleden bij naam te noemen: 17 van de CD&V, 31 van de N-VA en van 14 Open Vld.

Nog een reden voor de imperatief in combinatie met een negatief betoog kan liggen in een literaire traditie. Een (minder consequent) voorbeeld is de ‘Funeral Blues’ van W.H. Auden, bekend uit de film Four Weddings And A Funeral waar uitgerekend een gedicht dus impact heeft.

Stop all the clocks, cut off the telephone,
Prevent the dog from barking with a juicy bone,
Silence the pianos and with muffled drum
Bring out the coffin, let the mourners come.

Het idee is meteen dat de situatie zodanig precair is geworden dat louter menselijkheid beslissend kan zijn. Het doel, niets meer dan ethiek, heiligt deze literaire middelen die de retoriek voorbij zijn. Is dat precies ook wat dit opiniestuk onderscheidt van verkiezingscampagnes en reclames die evengoed imperatieven lanceren?

Wanneer Van Reybroucks vorm inderdaad het hogere belang spiegelt, trekt hij zich veeleer op aan de Tien geboden. En die dan door zijn mixer van de omgekeerde redenatie, waarmee hij ieder genoemd Kamerlid gebiedt: ‘Volg de partijlijn, niet uw geweten’. Dat zinnetje had bovendien alle voorafgaande alinea’s afgesloten.

De mens die ik ben is ook lezer en luisteraar, die geen kunst ontwaren maar kitsch. Hier vind ik dat minder zwaar wegend – Van Reybroucks keur van argumenten had me al overtuigd. Een groter risico voor dit opiniestuk openbaarde zich omdat aan ‘hypocrisie’ tegenwoordig een tweelingbroer wordt gegeven: ‘moralisme’ (eventueel te herleiden naar de ouders van een ‘deugelite’).

Dat risico kent in de Lage Landen drie persoonstypes. De eerste heeft Doe Maar vereeuwigd in ‘Pa’, doorspekt met mantra’s:

Knoop je jas dicht, doe een das om, was eerst je handen

Kam je haren, recht je schouders, denk aan je tanden

Blijf niet hangen, recht naar huis toe, spreek met twee woorden

Stel je netjes voor, eet zoals het hoort en zeg u

Wat de vader hier voortbrengt zijn niet zozeer geboden als wel etiquette. Veeleer esthetiek, zodat kinderen die daar last van ondervinden hun beklag doen over ‘burgerlijkheid’ of holheid.

Het tweede moralistische type vertoont juist een teveel aan ethiek en verstikt daarmee de ontvanger voor het leven. Afhankelijk van het dienstdoende geloof wordt dat trauma geleverd door de pastoor of de dominee. Intrigerend is dat dit protest kan verwekken met tegenmoralisme. Zoals onlangs hier in een comment ter sprake kwam: ‘Meneer de kardinaal, schaam je’ (Erwin Mortier).

Ten slotte is er het type van de schoolmeester. Dat is raar, omdat het over te brengen object kennis is, het meest neutrale van de drie. De frappe zal zijn dat nieuwsgierigheid in leerboeken gewekt wordt met een vraag die de imperatief dempt: ‘Wist je dat…?’ Een schoolmeester slaat die frase over en gaat aldus van acquit: ‘Schrijf op’. En vervolgens, tegen wie dat niet doet, desnoods omdat er alternatieve feiten blijken: ‘Kijk me aan als ik tegen je praat’.

Heb ik nu alle ins en outs rond Van Reybroucks keuze voor de gebiedende wijs bijeen? Mij schiet nog te binnen dat zijn tactiek de meest reguliere menselijke reactie ontmantelt: ‘Ik zal er nog eens over nadenken’. Maar dat zou na decennia milieuvervuiling misplaatst zijn.

Dat het grondwetsaanpassingsvoorstel niet aangenomen werd, liet vermoeden dat een – onmogelijk te vertalen – Vlaamse reactie had toegeslagen: ‘Ik trek mijn plan wel’.