Het niet-bestendige accepteren

 

 

 

Uitgeverij Valiz viert haar twintigjarige bestaan met Future book(s) / Toekomstboek(en), een uitgave die zoals de titel belooft tweetalig is maar bovenal Engels toont. Conform de verhoudingen in de communicatiewereld? Volgens mij hebben Nederlandstalige auteurs ook rechtstreeks bijgedragen in het Engels. Voor sporadische dubbelteksten tekent ‘KennisTranslations’. Ik vermoed dat schrijver-curator-fotograaf Annosh Urbanke wel wil weten wat dat behelst. Haar bijdrage breekt in het Engels aan het slot abrupt af en eindigt in het Nederlands zo: ‘Dat zou ultiem zijn!’

Doordat dit bijna vijfhonderd pagina’s tellende boek grillig oogt, door maar liefst tien vormgevers in eigen katernen, terwijl het slotdeel met index, biografieën en fondsoverzicht een meticuleuze aanblik biedt, moet ik Future book(s) / Toekomstboek(en) misschien een feestelijke chaos noemen. Dat geeft me meteen een excuus in te zoomen op slechts één bijdrage. Die is wel in twee talen te lezen, maar ook van de Nederlandse versie luidt de titel ‘Who Gets to Play in this Play?’.

Zo’n vraag geeft iets prijs van wat Hicham Khalidi, directeur van de Jan van Eyck Academie in Maastricht, met zijn bijdrage beoogt. Er mag antwoord komen, en daarvoor gebruikt Khalidi de briefvorm. Bestemmelingen zijn de ‘ontwerp- en uitgeverswereld’. Grappig als aanspreekvorm, vind ik, en begrijpelijk door de achterliggende anekdote. Khalidi leidde eind 2022 voor de Stichting De Best Verzorgde Boeken (DBVB) een panel over inclusiviteit in die branche. Een heikel onderwerp, waarvoor hij naar het Amsterdamse Stedelijk Museum was getogen.

 

Losgezongen

Geen idee of Khalidi als panelvoorzitter actief deel heeft genomen aan het debat of, zoals zijn brief voorspiegelt, aan het publiek vragen heeft gesteld. Zijn stellingnames zijn in elk geval helder:

 

‘De jonge ontwerpers, makers en uitgevers met een diverse achtergrond die uitgenodigd zijn aan de paneltafel, voelen zich niet vertegenwoordigd in een systeem dat voornamelijk vertrekt vanuit een genormeerde en dominante esthetiek. Het is een systeem waarin esthetiek en ethiek losgezongen zijn van elkaar, want volgens velen in de kunst- en ontwerpwereld, waaronder u, valt over kwaliteit niet te twisten, kwaliteit is een universeel iets.’

 

Niemand zal hiervan uit zijn of haar stoel vallen. De afspiegelingskwestie speelt al jaren, en kan niet genoeg aangekaart worden. Met die mening bedrijf ik in Khalidi’s blootleggende denken een ‘politiek van onschuld’, die pretendeert alles in het snotje te hebben en zelf geen poot uitsteekt. Dat de maatschappij bonter is samengesteld dan (kunst)gremia is nochtans een feit. De rij met jurynamen voor de Best Verzorgde Boeken klinkt inderdaad behoorlijk laaglands, terwijl de studentenjury voor de editie van 2022 internationaler toeschijnt. Dat laatste hoeft overigens niet te verbazen, vanwege het Erasmus-statuut.

Minder goed volg ik Khalidi’s scheiding tussen ethiek en esthetiek. Ik wist niet eens dat ze mogelijk was! Bovendien giet hij haar in een wij-zij-vorm. Of zou hij dat ‘waaronder u’ bedoeld hebben om reacties af te dwingen? Khalidi gaat dan de confrontatie aan, wat zonder meer te prijzen valt in een samenleving die op zalvende wijze nog altijd zegt te streven naar ‘de dialoog’ en gelijkgezinden in hun bubbeltjes laat.

Bij een industrieel en kapitalistisch thema als inclusiviteit demonstreert Khalidi’s ‘u’ een generalisatie waarmee dit debat naar de vaantjes wordt geholpen. Helemaal omdat hij aan het begin van zijn brief meldt dat er bij inclusiviteit niet wordt geluisterd want ‘privileges verhinderen dat’ (de personen uit zijn aanhef die hij ‘adresseert’ vertonen louter groepskenmerken). En omdat hij aan het eind meldt dat de niet-vertegenwoordigden worden ‘gediscrimineerd’. Die beperkte universele invulling van kwaliteit door uitsluiting verklaart Khalidi dan zo:

 

‘Het is het resultaat van dertig jaar neoliberaal en conservatief politiek beleid in Nederland en daarbuiten en wordt tevens gevoed door noties van universele waarden en normen en daarmee van kwaliteit. Het is de symboliek van de uil van Minerva, zullen we maar zeggen, die voornamelijk van racistisch rechts komt, en in directe lijn staat met een vooral wit-superieure notie van kwaliteit en daardoor alles wat anders is uitsluit.’

 

Ook deze redenatie is overbekend, net als de sneer naar Thierry Baudet, maar ik vrees dat ze niet eens strategisch valt te verdedigen. Uit de lucht gegrepen was dan ook Khalidi’s toeschrijvende stelling over onbetwistbare kwaliteit, die universeel zou zijn. Decennia geleden, toen neoliberalisme nog moest beginnen te infecteren, bewees Pierre Bourdieu het tegendeel. Sindsdien stelt elk tekstje over ‘de canon’, of het nu digitaal is of stamt uit een twaalfdelige encyclopedie, betrekkelijkheid en tijdsgebondenheid en betwisting in het vooruitzicht. Op Facebook geschiedt dat waarschijnlijk zo’n beetje real time.

 

Westerse hegemonie

Het heeft iets van een grap dat Khalidi de diagnose van een universele kwaliteit stelt. Bourdieu brak met zijn ideeën de gevestigde orde en het is geen geheim dat hij van eenvoudige afkomst was. Het canonbegrip dat we nu kennen, is dan veeleer links en academies zetten hun beste beentje voor om curricula te ‘dekoloniseren’. Ook in verband met de Best Verzorgde Boeken is Khalidi’s verwijt bizar. Welwillende lezers worden immers overspoeld met berichten over prijsauteurs, longlists en shortlists – allemaal fenomenen die kwaliteit suggereren. De titels die bij de Best Verzorgde Boeken in de aandacht komen, stammen veeleer uit wat dan zo tergend de marge heet.

Waar haalt Khalidi zijn misleiding van een gefixeerde kwaliteit vandaan? Wellicht benadrukte Bourdieu voor hem onvoldoende dat het kwaliteitsoordeel leed onder ‘het dominante karakter van de westerse hegemonie’. Maar ook zonder die geografische nuance luidt de consensus: kwaliteit is geen statisch begrip want wordt telkens toegekend. In mijn literatuurstiel lijkt de KANTL zelfs haar bestaansrecht annex visibiliteit te ontlenen door vijfjaarlijks ‘de canon’ te herzien en bij die dynamiek pontificaal één plaats open te houden voor de notoire ‘blinde vlek’.

Wanneer Khalidi vervolgens de reden van zijn klacht toelicht, legt hij nota bene de vinger op die toekenning: ‘Wie bepaalt kwaliteit? Wie zijn de zogenaamde poortwachters? Het probleem van normering gaat over wie de norm bepaalt. Normering is een systeem van machtsrelaties.’ Daarmee zou hij zijn probleem historisch kunnen kaderen. Er is door de eeuwen heen altijd een strijd gaande geweest, ook over ethiek trouwens. Het principe van vadermoord bestaat evengoed in kunst. En sinds internet overal aanwezig is, luidt de klacht dat onbevoegden poortwachter spelen. Wordt die strijd tussen poëtica’s nu voortgezet met andere middelen, omdat Khalidi er een etnisch aspect in ontwaart?

 

Narratieven

Interessant in verband met boekvormgeving vind ik dat Khalidi kwaliteit polemisch toetst aan ontwerp, concept, materiaal, de druktechniek. Over die facetten valt evenzeer te twisten, maar hoe dan ook geschiedt dat dicht bij ambachtelijkheid. Bij arbeiders en kleine zelfstandigen, die misschien wit zijn maar die niet bijster goed worden betaald, laat staan dat ze tuk zijn op machtsontplooiing zoals Khalidi die voorstelt. Het raadsel voor mij is hoe uit een papiersoort of een bindwijze een links of rechts standpunt valt af te leiden, of de etnische afkomst van de dienstdoende ambachtspersoon. Esthetiek en ethiek zijn daar toch versmolten?

Zoekend naar analogie interesseert mij dit ook uit eigenbelang. Aan hogeschoolstudenten moet ik soms saaie, onwrikbare dt-regels uitleggen. Wanneer ik hun taalfoutjes zou negeren, liet ik hen veeleer stikken. Zo ervaar ik dat althans, zonder bij die techniciteit het gevoel te krijgen dat ik mijn witte privileges uitbuit. Ik zou mijn boekje pas te buiten gaan door aan die adolescenten uitsluitend theorieteksten voor te schotelen uit één uniforme ideologie. En ethische vooronderstellingen bij esthetische keuzes onbenoemd te laten.

Daarmee beweer ik niet immuun te zijn voor ‘de blinde vlek’. Wel dat Khalidi zich beweegt op een domein waar het ontegenzeggelijke probleem niet zit. In zekere zin weet hij het antwoord op zijn titelvraag Who Gets to Play in this Play? Hij is zo eerlijk te bekennen er geen directe oplossing voor te weten. Toch bepleit Khalidi een richting:

 

‘inclusie van andere narratieven en verhalen; niet-moderne, archaïsche, indigene en neuro- en genderdiverse geschiedenissen en verhalen die niet vastbesloten zitten in een beeld, geschrift of object van “extraverte suprematie” (Hamja Ahsan), maar pluraal van aard zijn. Die in plaats van het orale en vluchtige te conserveren, het niet-bestendige accepteren’.

 

Dit is taal een directeur onwaardig en lijkt veeleer copy-paste. Niet uiteraard dat zijn richting geen nauwkeurige ontvangst waard zou zijn, maar hoe uit zich dit in de vormgeving van boeken? Ook ben ik benieuwd hoe Khalidi kan menen dat dit bestaande voorkeuren vervangt in plaats van aanvult. Want dat is wat hij aan witte suprematici insinueert door Toni Morrison aan te halen: ‘U moet plaats maken’. Dit citaat kwam ik onlangs ook tegen in Dit is de canon. Dekoloniseer jouw boekenkast met deze 50 boeken van Joan Anim-Addo, Deirdre Osborne en Kadija Sesay. Maar Google laat me in de steek – waar heeft Morrison dat gezegd?

 

Verwarring

In Future book(s) / Toekomstboek(en) staat onder Khalidi’s open brief dat deze ‘een bewerking’ is van iets wat hij eerder publiceerde. Zo’n formulering voert me terug naar de blauwe maandag dat ik wetenschapper was en collega’s zulke frases hanteerden om onder de publicatiedruk uit te raken. En verdomd, ook hier blijkt een auteur te kunnen bogen op twee teksten die nagenoeg identiek zijn. Los van opmaakkwesties lijken drie details veranderd, met elk hun charme.

Bij de laatste verandering zag ik Khalidi bijvoorbeeld van gedaante veranderen:

 

Ik voelde verwarring en ik begrijp ze > Ik voelde verwarring en ik begrijp dat

 

In de oorspronkelijke zin hoor ik een Vlaming, in de gereviseerde zin hoor ik een politicus. In de brief noemt Khalidi zichzelf uiteindelijk ‘hyphenated', een identiteit die voor mijn generatie aan het postmodernisme is verbonden. Maar Khalidi is ‘Nederlands-Marokkaans’, terwijl ik me niet voor ‘Vlaams-Nederlands’ zou durven uitgeven.

Met dat laatste werkwoord kan ik, een beetje flauw, terug naar mijn eigen stiel. De Jan van Eyck Academie, waar Khalidi de scepter zwaait en waar beeldende kunst naar institutionele hoogten wordt getrokken, is ook voor literatuur een toonbeeld van consecratie. Dat heb ik althans begrepen uit dankwoorden in proza- en non-fictieboeken en uit verantwoordingen bij dichtbundels. Vele collega’s hebben daar in Maastricht al hun koffers neergezet om ‘in residentie’ te zijn. Een passend begin? Ondertussen hoop ik dat uitgeverij Valiz nog minstens twintig jaar vooruit kan.