Ingepeperd (2)

  

Ordelijk verdeelt Peter van Lier in Geachte afwezigen, zijn voorgangers over de drie afdelingen van dit boek. Zo krijgen achtereenvolgens Faverey, Kouwenaar en Ouwens van hem overzichtstukken. Dat zij tot één generatie behoren lijkt me onwaarschijnlijk, zeker vanuit het luidruchtige verhaal van de Vijftigers, maar ik geloof dat de teneur van Van Liers betogen kan worden samengevat als een wending naar de werkelijkheid.

Met die notie profileert Van Lier (*1960) zijn eigen generatie, die wereldsheid wel zag zitten. Hij plaatst zichzelf tussen dichters die tussen 1988 en 1998 debuteerden. Zo valt na de drie kanonnen wel een aardig gat in de tijd. Dat moet worden opgevuld door poëzie waarin de verbeelding de overhand had gekregen.

Het begin van Van Liers lichting wordt inmiddels als postmodernistisch gezien. Ironischerwijs wordt daar veeleer iets kunstmatigs mee geassocieerd. Onterecht, maar in Nederland ontwaarde de jonge Joost Zwagerman, anno 1987, voor het toenmalige trendblad Haagse Post daar wel degelijk eerder decorstukken dan tastbaarheid in.

Dichters met wie Van Lier op de proppen komt zijn onder meer Elma van Haren, Arjen Duinker, K. Michel, Nachoem Wijnberg, Tonnus Oosterhoff, F. van Dixhoorn, Lucas Hüsgen, Astrid Lampe en ikzelf. Hij argumenteert meermaals via simulacra-theoreticus Baudrillard, bij wie ‘een moord op het Reële’ plaatsvindt, en hij grijpt even vaak (achteraf gedane) beweringen van Oosterhoff aan over ‘het contact met de werkelijkheid’ dat hersteld mag worden.

Op de sluitingstermijn van Van Liers lichting valt eveneens een debuutbundel te plakken: van de vierkante man, uit 1998 dus. Daarin kantte Ilja Leonard Pfeijffer zich tegen Faverey, annexeerde Lucebert, en toonde zich een Komrij. Kunstmatigheid overheerste in een hyperbewuste poëzie.

Onlangs las ik Pfeijffers beroemdste boek La Superba. Een vermakelijke ervaring. De auteur had zijn literatuurconstructie bovendien op orde. Wel speelde deze roman uit 2013 nog altijd met het bordkartonidee. Voortdurend is in de tekst sprake van aantekeningen waarvan de naar de auteur genoemde ik-persoon tegen een jij beweert een roman te gaan maken.

Samenkomsten met mensen in Genua, de plaats van handeling, staan evengoed in het teken van fictionalisering. De personages doen – onder verantwoordelijkheid van de verteller-auteur – zelf al uitlatingen als ‘Ik weet toch dat je dit gaat opschrijven’. Knap van Pfeijffer vind ik dat hij het tempo soms zo opvoert dat je die metalaag als lezer kan kwijtraken, en de slappe lach krijgt wanneer bijvoorbeeld een stomdronken vrouw in haar pump braakt.

Een belangwekkende passage van La Superba vormt het relaas van de Afrikaanse vluchteling Djiby, adembenemend en triest tegelijk. Maar doordat het wordt omgeven door overdrijvingen dient het vooral de constructie, inclusief gemorrel aan het werkelijkheidspercentage:

‘Ik had natuurlijk ook helemaal niet echt vriendschap met hem gesloten, maak je geen zorgen. Ik was alleen maar nieuwsgierig geweest naar zijn verhalen. Laten we het research noemen. Mijn interesse gold minder zijn persoon dan de horrorverhalen over zijn helletocht naar het beloofde land Europa, die ik hoop te kunnen gebruiken voor mijn roman waarin discriminatie van immigranten een majeur thema zal zijn. Maar professionele belangstelling wordt in die culturen maar al te vaak verward met vriendschap.’

Misschien wordt dit fragment briljant gevonden. Al was het omdat hyperbewustheid kan omslaan in zelfkritiek, hier van een zogenaamd typische, narcistische westerling. Het eveneens door en door geconstrueerde concept politieke correctheid krijgt de volle laag. Op een bepaalde wijze dan, want wie doorredeneert ontwaart in het citaat een waterkans voor engagement.

Het contrast met Van Lier is in elk geval enorm. Ook in zijn gedichten lijkt taal van begin af te willen verdwijnen om het luttelste facet van de wereld alle ruimte te geven. Oprechtheid is domweg geen kwestie, terwijl Pfeijffer het niet kan laten in La Superba te biechten dat hij pas echt openhartig is geweest in een brief aan een belastinginspecteur die natuurlijk niet in de roman staat (en natuurlijk wel, als ik het goed heb, in zijn latere Brieven uit Genua).

Of schep ik, om mijn sentiment bij Geachte afwezigen, te snappen, een neptegenstelling? Van Lier noemt in zijn essays Pfeijffer eenmaal, in het voorbijgaan. En dat lijkt me wel frappant, gezien de centrale positie die dit fenomeen, ook alweer als Komrij, in het landschap inneemt.

Mij imponeert dat bij het onderzoek naar werkelijkheid Geachte afwezigen, een voor de literaire praktijk spaarzaam bewoonde wereld evoceert. Voorbij komen bijna uitsluitend, zoals dat zo schril heet, witte mannen. Dichteressen zijn er amper, laat staan LHBT en wat daar al mogelijk aan conventies aan vastzit. Ook Jeroen Mettes, die deze eeuw de verregaandste poëziedebatten losmaakte, is bij Van Lier onvindbaar.

Ronduit merkwaardig, of superlenig, is dat er bij hem zelfs in het register nog geen Vlaming optreedt.

Dat ik al die afwezigen opmerk maakt me tot een kind van mijn tijd. Want hebben ze niet te maken met identiteitspolitiek? Splijt die ook ‘links’ niet? In De Groene Amsterdammer was daar een debat over tussen Ewald Engelen en Jan Willem Duyvendak. Eerstgenoemde zag traditionele inspanningen voor sociaaleconomische gelijkheid smelten in een narcisme van kleine verschillen, laatstgenoemde stelde daarin een gebrek aan historisch zelfinzicht vast over de link met culturele achterstelling en een onderschatting van ‘nationalistische, sterk nativistische retoriek’.

Dé postmoderne verworvenheid, ‘anti-essentialisme’, is verzwolgen, ik blogde het al. Koddig dunkt me dat het postmodernisme identiteit nuanceerde, terwijl identiteitsproblematiek er een zaak van integriteit van maakt (‘Racist!’ ‘Hypocriet!’). Vandaar de groeiende angst om iets fout te doen of te zeggen. Daarover discussieerden Leonie Breebaert en Yourai Mol in Trouw. Eerstgenoemde vond niet-aflatende veroordelingen van fout gedrag vertruttend en duchtte een overbelasting van het geweten, laatstgenoemde zag het nut van maatschappijkritiek omdat die systemische mankementen blootlegt waarop verbetering mogelijk is.

Dat er meer op woorden wordt gelet kan ik vanuit mijn vak alleen maar toejuichen. Maar wat indien mensen niet meer durven te spreken? En indien zelfs van nobele taal het effect nihil zou zijn?

Mijn volgende vraag over mijn leessentimentaliteit bij Geachte afwezigen, is daarom: over welke werkelijkheid gaat het? En aan wie behoort ze toe?