Ondertiteling

In het Nederland van 1946, meldt Tim Parks in Waarom ik lees , was 5% van de boektitels vertaald (dit beweren oude aantekeningen van mij, ik kan me niet goed indenken dat er vlak na de oorlog, toen papier op rantsoen was, hierin iets als een markt bestond). Tegen 2005, zegt hij, was dat aandeel gestegen tot 35%, waarvan fictie maar liefst 71% voor haar rekening nam.

Parks bericht in een boekhandel uit het centrum van Amsterdam, Athenaeum, veertig klanten te hebben geïnterviewd over hun keuze. Hij denkt daarmee een representatieve lezer te pakken gekregen te hebben, vooral omdat hij met de leeftijdsklasse van 20 tot 60 jaar sprak en onder hen gelijkelijk mannen en vrouwen.

Die laatste twee parameters geven mij de indruk dat er een vertekening optrad: groslezers zijn oudere vrouwen. Ook lijkt met Athenaeum geen doorsnee boekhandel gekozen, maar veeleer een specifiek, ‘elitair’ publiek dat kiest uit een breder aanbod dan in een winkel normaliter heeft.

Parks’ ontdekking is dat alle proefpersonen, op één na, voornamelijk buitenlandse romans lezen, en dan vooral Engels en Amerikaans. Daaruit verklaart Parks dat er op de Nederlandse markt een strijd zou woeden tussen originele en Nederlandse edities van Engelstalige romans.

Binnen Europa zou er voorkeur zijn voor vertaalde Engelse romans. De Nederlandse lezers blijken zo goed opgeleid dat ze in Nederlandstalige teksten pas aan detailafwijkingen, die hen doen denken aan Engels of Frans of Duits, merken dat ze vertalingen lezen. Yeah right (op de omslagen van die boeken staat zeker geen auteursnaam)!

Hoe dan ook ontbolstert er volgens Parks zo een tweede bestaan. Een specifiek soort wereldwijsheid waar je de deur niet meer voor uit hoeft? Anderzijds legitimeren Parks’ lezers zich, dat ze buitengaats in ‘hét boek van het moment’ een fijn gespreksonderwerp hebben. Deze teksten geven hun het gevoel ‘deel uit te maken van een internationale gemeenschap. Op reis of tijdens contact met vreemden wordt het tweede leven reëel.’

Op hun beurt zouden Engelse lezers, die volgens Parks zelden een tweede taal beheersen, geen behoefte voelen anderstalige schrijvers te consumeren. In de Angelsaksische wereld zou nog wel de politiek geëngageerde roman in de traditie van Sartre bestaan waarmee veel auteurs ‘tot in de jaren 1970’ beroemd werden, maar die zou verdwijnen in veel Europese landen.

Tijdens de mondialisering zijn mensen, verklaart Parks, minder gaan lezen en schrijven over hun eigen leefgemeenschappen.

Parks vertelt dat in Amerika slechts 3 tot 4 procent van alle verschijnende romans een vertaling is. Ze zouden bovendien omgezet worden ‘naar eigen formuleringen en schrijfwijzen’.

Van wat die duistere aanduiding behelst heb ik sinds deze week een indicatie. Waarschijnlijk bestaat de optie al tijden, maar ik werd erop gewezen dat sommige clips op YouTube een rechthoekig icoontje hebben waarmee je ondertitels tevoorschijn kunt toveren. Het lijkt dan niet te gaan om vertalingen, maar om een registratie van het gezegde.

Zo herbekeek ik althans een fameus lang interview met Joni Mitchell uit 2013. Wat daar in het begin nog een grapje leek, was structureel: een discrepantie tussen wat er stond en wat ze zei. Alleen Joni zelf al diende zich bij momenten aan als Joanie, Joani en Jenni.

Vanuit het land van Lernout & Hauspie dacht ik toen ineens: hier zal toch geen spraaktechnologie actief zijn?

Pas verderop in het interview zette ik het beeld soms op pauze om frappante verschrijvingen te noteren. Ze kwamen in eerste instantie voor bij namen:

like Wayne Shorter > like waiting shorter

Warren Beatty > more and beatty

Hoofdletters en onderkasten betoonden zich de hele rit sowieso grillig.

Daarnaast bleek het spraakprogramma moeite te hebben met wat ik maar benoem als een aardig mondje buitenlands. Joni Mitchell, van geboorte Canadese, sprak op zulke momenten Frans en Duits:

Debussy > do Busey

Zarathustra > spec ceressus to

Nietzsche’s Ubermann > neat you Zuber man

joie de vivre > water vivre

Geen verklaring heb ik ten slotte voor één werkelijk schitterende verschrijving:

philosophical > Asafa kuzava cool

Rare jongens, die trans-Atlantici. Joni bracht het niet overal gesmaakte woord ‘filosofisch’ hooguit wat ironisch voort, met een lagere stem dan gewoonlijk.

Na een eerste kennismaking vind ik deze YouTube-dienst fantastisch. De uitvinding zorgt voor een secundaire epifanie. Ik ging althans scherper luisteren naar wat me voorgeschoteld werd. Of er zo ook een wereld voor me openging, moet ik misschien elders nog eventjes nalezen.