Stel dat ik hier zou spreken

 

 

 

Om je onberispelijk te gedragen bestaat er etiquette. Een beetje lichaam kan daar desgewenst een eind mee komen, helemaal als het bijvoorbeeld een ingebouwd smakapparaat kan temmen. Maar oog in oog met kunst moet je redelijkerwijs de improvisatietour op. Hoe immers te reageren op een fenomeen dat opzettelijk altijd wel iets afwijkt van wat je gewoon bent? En dat dus ook een beetje een bedoeling uitdrukt, die je in een mum van tijd moet inschatten?

Zelf ben ik op mijn maximale ongemak bij poëzievoordrachten. Dat komt beroerd uit. Michael De Cock betoogde onlangs dat de toekomst van dit genre, waarvan insiders al decennia beweren dat het wegens elitisme naar de ondergang schuift, buiten de bundel ligt. ‘Kom van dat blad af!’, riep hij Peter en zijn Rockets bijna na. En ter geruststelling van onverhoopte cultuurpessimisten vertelde De Cock erbij dat Homerus op dezelfde lijn zat.

Nu ik nog eventjes. Vroeger toen ik nog dichtte en soms werd gevraagd om voor te lezen, ontbrak me steevast zoiets als een toon. Voor mij was een gedicht namelijk pas af wanneer ik me er volledig door buitengesloten wist; dat ik mijn werk niet begreep was op het podium vermoedelijk te zichtbaar.

Ook als luisteraar ben ik hopeloos. Drie woorden voldoen om me weg te leiden, waarna mijn gezicht denkelijk louter uitdrukking geeft aan de kramp in mijn brein (hoewel expliciete meningen steevast blijken te stammen uit ‘de onderbuik van de samenleving’, blijkt dit lichaamsdeel bij kenners tevens de registrator van poëziespecifieke dingetjes als klank en ritme).

En wanneer ik dan om me heen durf te kijken, ligt er bij mijn medeluisteraars een glimlach op de lippen, wat mijn kramp ongetwijfeld stompzinniger maakt. Ik begrijp poëzievoordrachten gewoon niet. Maar soms begrijp ik lotgenoten bij die evenementen nog minder. De laatste keer gebeurde dat bij een registratie van een voordracht door Arjen Duinker.

Hij las voor uit Catalogus (2016), een bundel die zeven jaar verscheen na het verhoudingsgewijs breed erkende Buurtkinderen (2009). Bij de voordracht gierde het publiek het uit. Toevallig had ik Catalogus gelezen en me een beeld gevormd van wat die taal daar deed – en van me wilde. Lachen was het laatste wat ik hier zou doen. Gelukkig zat ik niet in de zaal en is een computerscherm geen ding dat uitnodigt tot grote vertrouwdheid, anders was ik in snikken uitgebarsten.

Wat? Huilen bij Duinker? Dat was toch zo’n postmodernist die niet aan ego-uitstorting deed? Die waarschijnlijk als enige het programma van de Maximalen wist waar te maken? Een sinterklaas met uitroeptekens, wiens gedichten weergaloos vrolijk waren? Die reeds met de titel van zijn recentste bundel, Autobiografie tot op de dag van vandaag, hoofdschudt bij millennialgeplogenheid:

 

Ik heb geen idee wat nadenken is,

Dat is algemeen bekend!

Had ik een vermoeden gehad,

Dan was nu misschien wel priester!

Parketlegger! Voorman!

Het liep anders!

 

Ja precies, die Duinker! Bovendien was ik de bundel Catalogus in een minstens zo prettige stemming begonnen te lezen als het luisterpubliek en werd daarin bevestigd door gedichten als:

 

Stof vlieg weggetje vlieg

Bol touw vierkantje bel

Touw stoel stoel stof

Voet oor neus vierkantje

Bel driehoek driehoek water

Weggetje vlieg bol bel

Weggetje vlieg oor neus

 

Liniaal stof vlakje stof

Cijfer water cijfer stof

Cirkel punt stof liniaal

Driehoek oor oor voet

Water weggetje cijfer neus

Punt punt min liniaal

Punt punt plus cijfers

 

Zit er een systeem in deze ogenschijnlijke willekeur? Johan Sonnenschein wist het op een haar na te kraken en verdacht zelfs een sonnet. Het is voor mij te lang geleden om nog te weten wanneer en waarom mijn goede humeur omsloeg. Ik herinner me wel vrij zeker dat door zulke gedichten in mijn ogen plots een ander genre te schemeren begon: dat van de oefening.

Vanaf toen ging Catalogus naar mijn idee over het aanleren en begrijpen van woorden. Hoe kwam ik daar nu bij? Had ik iets beleefd waaruit mijn kokerperspectief te verklaren viel? In elk geval heb ik twee dochters elementair zien leren. Bij het vak taal veroorzaakten oefeningen een teruggrijpende vooruitgang. Er kwamen steeds nieuwe woorden bij, en oude werden herhaald.

Ook heb ik me een tijdje beziggehouden met NT2-onderwijs, waar dit principe evenzeer toegepast werd op het uitspreken van nieuwe woorden. Precies zoals Duinkers gedicht beschrijft. En op zich waren dat montere sessies waarin herhalingen ook van de docent konden komen. Zolang het maar duurde, net niet eindeloos.

Sensationeel vond ik de illusie dat naarmate het woord beter werd uitgesproken de betekenis ervan helderder leek. Misschien een restant van oude gewoontes. In het schrift schijnt pas in de twaalfde eeuw het fenomeen spatie zijn intrede te hebben gedaan. Voordien was er scripta continua, dat noopte tot hardop lezen om te ontdekken waar het ene woord eindigde en het andere begon.

Evengoed verklaart spreken en herhalen de kwantiteit van Duinkers bundel: zo’n 60 bladzijden rijtjes oefenen! Om begrip te kweken en af te bakenen slagen zulke teksten in de praktijk pas werkelijk met het doorzetten van een calvinist. Maar dan volgt er een beloning. Catalogus maakt taalleerlingen rijp voor een nieuwe, vruchtbaarder stap in het leerproces.

De vervolgbundel De goudvis uit 2018 heeft nog wel losse woorden, maar die zoeken nu naar een ideale rangschikking. Zo wisselen ‘oliebol’, ‘spookhuis’ en ‘boksbal’ op één regel driemaal van positie. Achter die zinnen staat telkens een vraagteken. Want dat is de belangrijkste karakteristiek van deze bundel, ze bevraagt per zin alles. Of dat wijst op debatteren of aftasten, of dat het intertekstualiteit op touw zet, weet ik niet. Wel dat ook persoonlijk voornaamwoorden ten prooi vallen aan vragen:

 

Beschadigen wij de reputatie van onze stad

Of is dat meer iets voor de politiek?

Teken jij net een wethouder?

Op een bierviltje?

 

Kom je uit Zierikzee of hier uit de buurt?

Wanneer gaan we naar de sportschool

En wanneer gaan we boksen?

 

Die vriendin van jullie,

Zingt die toonladders

Alsof het volksliederen zijn

En doet ze te gekke dingen met projectie?

 

Weet niet waar ze geboren is

Maar zet ze haar talenten in voor haar omgeving?

 

Schildert ze in haar vrije tijd stillevens,

Portretten, kosmische voorstellingen, jachttaferelen?

 

Heb je moeite met het overheidsapparaat?

 

Ben ik een toonhoogte van de wind?

 

Nadat in Catalogus een vocabulaire met substantieven werd gewonnen, mogen de restcategorieën nu mee worden beproefd. En zoals kinderen dat doen, gaat dat veelal in de tegenwoordige tijd per vraag, tot gekwordens toe. Wie de antwoorden moet geven, is onduidelijk tenzij je alles conceptueel leest. Moeilijke bundel zo! Zelfs omslag en intentie riepen vragen op. Een poëzieliefhebber als Ronald van Raak (‘als Kamerlid is vragen stellen mijn beroep’) was wellicht in het voordeel op professionals, met hun literair-historische bagage en hun terugdeinzen voor psychologiseren.

Wel herbergt De goudvis heel wat voornamen. Alsof na de dingen ook enigszins nabije mensen – kennissen, verre vrienden – op wie buitenstaanders meer grip zouden krijgen met een achternaam, moeten worden gefixeerd. Samen met de spreker zelf, die nog zoekt naar zijn identiteit en omvang tussen ‘ik’ en ‘wij’.

Weer twee jaar later verschijnt van Duinker Akoestiek. Gedichten voor twee stemmen (2020). Het leerproces is in die bundel zo ver, dat de identiteitsinbeddingen van de vragen zijn verlaten. Er treden nu twee zelfstandige sprekers op, die volgens de ondertitel echter lichaamloos zijn? Ze staan in elk geval tegenover elkaar op de pagina, links versus rechts:

 

Fluister vier min vijf plus zes

Ik hoor iets

Vier min vijf plus zes of zoiets

Fluister achtenzeventig keer drie

Ik hoor achtenzeventig keer drie of zoiets

Ja achtenzeventig keer drie plus twee

Ja achtenzeventig keer twee plus drie

Ik hoor iets

Ik hoor je zoiets fluisteren

Achter in de kerk

Ja achtenzeventig keer drie plus twee

Hoeveelheid is een schatting

Ik hoor je achterin iets fluisteren

 

Het lijkt een proefopstelling waarin gegroeide zelfstandigheid door de dichter wordt begeleid of voorbereid. Wat zeg ik nu, schept hij een safe space? Als geheel zou deze bundel een voorstadium kunnen zijn, waarbij de stemmen worden klaargestoomd. Tot er een stadium intreedt dat in de grote boze wereld communicatie wordt genoemd.

De kritiek ontwaarde een verband met de bundel De zon en de wereld (2003) die exact dezelfde ondertitel draagt. Bij die Gedichten voor twee stemmen was Duinker met Kees ’t Hart ook op cd te horen. Aan wat dan zo sullig een dialoog heet waren de bijdragen echter evenwaardig, terwijl er nu veeleer, asymmetrisch, een meester en een leerling acteren.

In Autobiografie tot op de dag van vandaag, Duinkers recentste bundel uit 2022, staat vervolgens een ik-figuur op eigen benen. Een beetje wankel nog, maar in vergelijking met vroeger fier overeind. Van die voortgang heerst een lucide besef, getuige een refreinregel door dit boek: ‘Ik ben ver weg geweest’.

Hij heeft een houvast, twee dochters, ‘het mooiste op de wereld’. Ze heten Zwaan en Zazie en aan hen is de bundel opgedragen. Het valt hem op dat ze soms een week elders bivakkeren, maar hij ziet ze telkens terug:

 

Ik ben geboren in Delft.

Ik woon in Delft.

De etage boven me staat leeg.

Toen jullie vroegen of ik een zoon

Of een dochter wilde, riep ik: een dochter!

Toen jullie het vier jaar later nog eens vroegen

Riep ik: ja, een dochter!

 

De biotoop die per bundel vernauwde, raakt hier de binnenste cirkel van familie en hartsvrienden. Ook ouders en grootouders en tantes en ooms passeren de revue. Wanneer de ik-figuur na een verstopping een reparateur over de vloer krijgt, heeft deze behalve de raad soda te gebruiken ook de geruststelling dat een dak boven het hoofd essentieel is.

Autobiografie tot op de dag van vandaag beschrijft een dag uit het leven van een man die in de etage bij een tafel zit. Hij verlaat die ruimte om naar de winkel en naar het café te gaan. Dan spreekt hij met anderen en evoceert herinneringen. Nog een repeterende zin in deze bundel dateert die verledens door ze aan een levensjaar te hechten: ‘Toen ik xxx was’. Het blijkt dan dat de ik-figuur, het geciteerde gedicht uit Catalogus indachtig, van zijn twaalfde tot zijn vijftiende ‘vierkantjes’ getekend heeft. Ook heeft hij inmiddels heel wat hersenschuddingen gehad.

Hoewel Duinkers toon onverminderd monter en moedig blijft, proef ik iets anders. Om twee uur ’s middags in het café houdt de ik-figuur zich voor dat het verstandig is nog geen bier te drinken. Hij heeft de week ingedeeld in dagen waarop hij steeds wat moet doen. Er hangen boodschappenlijstjes die, toch weer, losse woorden bevatten. Hij kan zich inprenten dat hij ‘goed op schema’ zit.

Steeds heeft de ik-figuur oog voor het absurde detail dat hij in zinnetjes onderbrengt waarvan de logica intern is. Omdat hij in Groningen filosofie blijkt te hebben gestudeerd, onder meer bij Lolle Nauta en Johan van Benthem? Daarna keerde hij naar Delft terug. Om daar geluk te beleven? Het is me niet duidelijk naar welke periode hij plots refereert met: ‘Ik zat vijf jaar op de bodem van een ravijn.’

Ook in het heden is er natuurlijk wel eens een relaps. Dan vallen de woorden ‘oliebol’, ‘spookhuis’ en ‘boksbal’ weer, uit De goudvis. Daar stond toen dit kwatrijn bij:

 

Stel dat je hier kon zwijgen,

Kon ik hier dan lachen?

Stel dat ik hier zou spreken,

Zou jij hier kunnen lachen?

 

Vier jaar later maakt Autobiografie tot op de dag van vandaag daar het volgende van:

 

Je zou hier kunnen zwijgen,

Dan zou ik hier kunnen lachen.

Stel dat ik hier zou spreken,

Dan zou jij hier kunnen lachen.

 

Het domein van de mogelijkheden is verlaten. Hier zitten we al op het vlak van – taaltreur kent geen grenzen – de competenties. Een verschil dat niet anders dan een vooruitgang kan zijn.

Aan het eind van de bundel voert de ik-figuur een gesprek met een paragnost en beweert dan dat de ‘constante inhoud’ van de dingen die hij maakt ‘nul’ is. Wellicht interpreteer ik totaal mis, maar mijn stelling blijft: met Catalogus, De Goudvis, Akoestiek en Autobiografie tot op de dag vandaag bracht Arjen Duinker een kwatrologie over resocialiseren.