‘Iets wat niemand had kunnen voorzien’

 

 

Vanaf de eerste berichten over zijn gruwelijke dood tot het langverwachte maar kortstondige begin van de rechtszitting greep de zaak-Sanda Dia aan. Mij bekropen steevast afkeer en fascinatie door er weer over te vernemen; ik ervoer een soort boos concentratieverlies dat improductief was. Tot ik in de bibliotheek stuitte op Pieter Huyberechts’ boek Sanda Dia: De doop die leidde tot de dood. De ondertitel is banaal en de tekst doet even rudimentaire als onnodige pogingen om met alternerende hoofdstukjes spanning te kweken. Zo raakte mijn lectuur helemaal grimmig.

Normaliter wekken minstens taaldingetjes mijn interesse. Maar het werkwoord ‘afzuipen’ vervult me, nochtans altijd in voor een glas meer, meteen met zoiets griezeligs als verachting. Of het bon ton is in alle studentencorpora weet ik gelukkig niet, maar het aan de KU Leuven verblijvende gezelschap Reuzegom, slogan 100 procent terechte Antwerpse arrogantie, bedoelde er het dusdanig dronken voeren, bepiesen en beschijten van kandidaat-leden mee, dat ze louter nog fysiek aanwezig waren, in een hooglijk geprefereerde houding: knielend.

Het werkwoord is dus overgankelijk en het voorwerp van de handeling exclusief mannelijk. Zo snap ik althans deze basisconstructie: ‘wij hebben hem afgezopen’. Kenmerkend blijkt verder dat dit een gefaseerde activiteit is, waarbij het voorwerp steeds kotst om verder van de wereld te raken. Wat dat aangaat is de inmiddels bekende aanduiding voor een kandidaat-lid, schacht, zowaar toepasselijk. Hij wordt hol en verzinkt in absolute willoosheid.

Een variant bij Reuzegom heet ‘toezuipen’. Het dichtgaan dat dit werkwoord suggereert, slaat op het geheugen van het voorwerp. Als de procedure correct is uitgevoerd, herinnert hij zich niets van het gebeurde en is zijn kater de enige getuige. Sanda Dia, en twee lotgenoten die het wel overleefden, had na dag één van het 48-urige doopritueel nochtans extra bewijzen: er waren plukken haar van het hoofd geknipt, waarop chocopasta en tomatenketchup waren gesmeerd. In zijn eigen studentenkot, waarvan de temmers de sleutel hadden en waar het water was afgesloten.

De lezer die ik ben legt dan een verband met een latere scène, wanneer de bewusteloze Dia in allerijl wordt afgevoerd naar het ziekenhuis: eerst leggen de Reuzegommers plastic vuilniszakken op de achterbank van de BMW, zodat de bekleding niet vies wordt. Mijn leesbrein memoreert ook een vroegere scène op een Antwerps plein waar Sanda, tot de politie komt, een jongen in bedwang houdt die ruzie had gezocht met een Reuzegommer.

 

Heerlijke herinneringen

Grosso modo behandelt Huyberechts twee vragen. Hoe moreel gedepriveerd moeten mensen zijn om anderen doelbewust te vernederen en de niet-ingecalculeerde gevolgen daarvan ‘een jammelijk ongeval’ noemen? En wat bezielt een zwarte jongen van eenvoudige afkomst zich aan te melden bij een berucht elitekringetje (dat gesegregeerd opereerde)? Die laatste vraag beantwoordt de auteur met suggesties achteraf, want Sanda had zelfs zijn beste vrienden verrast en zijn familie wist van niks. Men vermoedt een investering. Hij beschikte niet over het juiste netwerk, in tegenstelling tot de verhoopte corpsgenoten: ‘Die mannen hun ouders hebben zotte jobs in het bedrijfsleven, belangrijke maatschappelijke posities en daar speelt ons-kent-ons.’

Zo’n citaat, hier van Sanda’s oudere broer, heeft een welbepaald underdogperspectief. Mij biedt dat identificatiemogelijkheden, omdat ik zelf evenmin van heel erg chique huize ben en me dan in één en dezelfde beweging onder de slachtoffers kan scharen. Bij dat perspectief horen echter ideeën over macht die in ware spinsels kunnen veranderen. Ze worden ironischerwijs versterkt door een typisch fenomeen van geheimhouding, dat hoort bij sektes, vrijmetselarij en dies meer en dat Reuzegom evenzeer tekende. Voordat het boek goed en wel is begonnen slinken zo de kansen op identificatie met de daders, afkomstig uit de Rand van Antwerpen, waar heel wat welgestelden gesetteld heten te zijn.

Dat ik Dia’s huidkleur vermeld, opent de poort naar racisme waarvoor in dit boek de verdenking niet wordt weggenomen, ondanks pertinente ontkenningen uit het kamp van de daders. Sanda’s afkomst lijkt me door Huyberechts uitweidingen zeker vermeldenswaard. Een hoofdstuk gaat over een sterk gelijkend sterfgeval in Luik, met verwante sociale achtergronden, en dat ouders evenmin kunnen verkroppen. Meer terzijde is de verwijzing naar een Vindicat-akkefietje in Groningen twee decennia eerder, dat de vader van het slachtoffer, een notaris, toeschreef aan het noodlot. Dat beweerde hij mede als voormalig corpslid: ‘Ik begrijp niets van alle vooroordelen. Ik heb er heerlijke herinneringen aan over gehouden. Dat gevoel van verbondenheid. De stimulans om het ver te brengen in de maatschappij.’

Het is precies die afkomst die voor obstructies zorgde bij Sanda’s gerechtelijk proces. Een collega van de onderzoeksrechter in Antwerpen was de moeder van één van de verdachten, en gastdocent aan de KU Leuven. Ik voel me hier op glad ijs bewegen, maar heel wat smakeloze scènes in het boek en in de berichtgeving over de zaak lees ik reflexmatig als vader. Sorry, mijn betoog wordt alvast letterlijk paternalistisch. Dat mensen fouten maken en falen, zo gaat dat in de wereld. Maar voor wat hier is gebeurd – vanaf de aanmeldingen als schacht, tijdens de doop en erna – is een ander register nodig. Dit gaat over basisprincipes van de omgang, die je tijdens je leven ontwikkelt maar die je zeker ook krijgt aangeleerd.

Wat Reuzegommers hiervan hebben opgestoken lijkt aan de cynische kant. Mensen zijn geen doel maar middel. Mocht er daarbij onverhoopt iets misgaan, dan kopen we de restschade af.

 

Lokale Blitzkrieg

Vaste prik na zulke ontsporingen is de abjecte, verdedigend bedoelde uitspraak wir haben es nicht gewusst. Ze bleek in de ijzingwekkendste tijden al niet helemaal waar, en bij Reuzegom zeker niet. Voor het doopritueel bestond een draaiboek. Ook de leden die wegens verblijf in het buitenland niet participeerden, waren op de hoogte. Via de WhatsApp Ruziegom kregen zij van hun corpsgenoten bijvoorbeeld live een filmpje van een uitgeteld, live ondergekakt lichaam, met het commentaar Dees is erover.

Ik plaats mijn weerzinwekkende verwijzing naar de Tweede Wereldoorlog mede, omdat de preses zichzelf in een toespraak – waarover later meer – vergeleek met Hitler. Maar de centrale plaats van de schachten tijdens de doop had me die associatie reeds gegeven. Al voltrekt de executie zich met urine, stront en papjes vol ter plekke geblenderde muis en kattenvoer, de kandidaat-leden liggen dan in een kuil die ze voor zichzelf hebben moeten graven.

Het eind van het kuilritueel bestaat nota bene uit een wat Reuzegommers ‘lokale Blitzkrieg’ noemen. Dan dienen de schachten, bij een buitentemperatuur van 6 graden, naakt van hun temmers emmers koud water over zich heen te krijgen en lepeltje-lepeltje te liggen (de vernedering bestaat bij het laatste onderdeel waarschijnlijk evenzeer uit homoseksualiteit).

De temmers waren dan ook niet aan hun zogeheten proefstuk toe. Hun voorgangers hadden al de publiciteit gehaald na een als mascotte gebruikt biggetje, Spekkie, bij een kampbijeenkomst dood te schieten, te spietsen, villen en te barbecueën. Er zat vier jaar tussen deze daad en de verbreiding ervan, en de tussentijd was duidelijk besteed aan introspectie. Nieuwsgierige journalisten kregen namelijk de wedervraag of zij nooit jong waren geweest, en de verzekering dat er inmiddels diploma’s waren gehaald. Boetes uit een minnelijke schikking werden grinnikend betaald en het strafblad bleef blanco.

 

Waar zaten ze

Van bepaalde criminelen wordt beweerd dat ze ‘een gevaar voor de samenleving’ vormen. Ook vluchtelingen kunnen dat predicaat krijgen, gegrond op hopelijk juridische maar zeker ethische motieven. Daartoe werkte in de geschiedenis een kaste wier expertise en universele ambities onbetwistbaar waren. Natuurlijk is inmiddels de wereld veranderd, is ze geglobaliseerd. Dat geldt evengoed voor mijn eigen vak van literatuur, waar ooit vanzelfsprekende kwaliteitsoordelen en canons niet meer ontegensprekelijk zijn. Maar nooit raakten ze welbewust aan leven en dood, zoals in de zaak-Sanda Dia.

Enerzijds is er het Reuzegommers-gedrag tot aan Sanda’s dood, anderzijds zijn er hun reacties en handelingen nadien. Ik ontwaar daar geen morele ontwikkeling. Dat voor de rechtbank is beweerd dat men de gevolgen van een doopritueel niet overzag, kan ik intellectueel op geen enkele wijze serieus nemen. Helemaal niet in de wetenschap dat deze jonge mannen (die welbewust helaas het vrouwelijk deel van de wereld hebben geweerd) normaliter op cruciale posities in de maatschappij belanden.

Wie hen wil karakteriseren, ontdekt dat er veel termen bestaan voor onderlagen: proleten, hufters, hooligans, gajes, schorremorrie, tuig van de richel, falderappes, marginalen, geteisem, tokkies of, zoals in België, crapuul. Maar voor bovenliggende partijen? Het veelgebruikte ‘de elite’ is te vaag en misplaatst. Pas in de eenentwintigste eeuw kwam door bankiersgedrag bij de hypotheekbubbel ruimte voor invectieven ten aanzien van hoger gesitueerden. Toch zou ik voor de Reuzegommers juist een negentiende-eeuwse term reserveren: misbaksels. Werden in jongensboeken antagonisten aldus denigrerend pedagogisch aangesproken, in die afkeur zijn tegelijk de ouders vervat. Conform de visie van Sanda’s vader, die het bij Huyberechts zo verwoordt: ‘Waar zaten ze toen hun kinderen opgevoed moesten worden? Hebben die mensen geen waarden en normen?’

Dat klinkt bot, revanchistisch en ongenuanceerd. Toch komt die vraag niet uit de lucht vallen voor België. Daar dunkt mij, een ingeweken Nederlander, de traditie springlevend van jeugdbewegingen, die buiten ouderlijk toezicht in het weekend groot geluk brengen. En voor door de week is de schooloptie van het internaat nog reëel. Bovenal zijn in de zaak-Sanda Dia ouderlijke invloeden helaas manifest.

Feit is dat sommige Reuzegom-lidmaatschappen van vader op zoon doorgegeven waren. En dat er lang voor de doop schachten waren afgehaakt omdat ze niet mochten van hun ouders, die blijkbaar een ethische standaard bewaakten. Mij frappeerde ook het detail dat er vanuit dit corps – ik kom er nog op terug – een excuusbrief aan Sanda’s familie is opgesteld, die uiteindelijk niet door elk lid werd ondertekend. Ouders van de afwezigen bij de doop verboden het hun deze aanzet tot minimaal moreel herstel expliciet te steunen.

De brief bleef onverstuurd en kennelijk bestaan er meer soorten solidariteit. Bij Reuzegom zijn ze hoe dan ook exclusief naar binnen gericht. Dat benadrukt slechts het ontbreken van een maatschappelijk verantwoordelijkheidsgevoel. Typisch lijkt me toch de verzuchting van een corpslid, vlak na Sanda’s officiële dood, dat hij hoopte dat de Belgische regering zou vallen – dat zou de aandacht afleiden.

 

Bindende afspraken

Zelden heb ik me bij het lezen van een boek zo eenzaam gevoeld. Ik begreep zowel de protagonisten als de antagonisten niet. Dat kan duiden op een gebrek aan intelligentie en empathie mijnerzijds. Sowieso ontbreekt mij de gave om op te gaan in groepen. Maar ik zou toch ook niet kunnen leven met de gedachte dat mijn kinderen tot daden in staat zijn zoals Reuzegommers die hebben gesteld. Noch met de gedachte dat mijn kinderen zich zo zouden laten kleineren als Sanda Dia.

Er schijnt zoiets te bestaan als groepsdynamiek. En ik betrap mezelf in cafésettingen en tijdens hoog oplopende discussies geregeld op beweringen waarvan ik louter kan wensen dat ze meteen worden vergeten. Ook verlang ik over zelfkritiek te beschikken die zulke pertinenties weerlegt, plus de kracht om soortgelijke uitingen bij mijn medestanders aan de kaak te stellen. En daar desnoods naar te handelen.

Het enige dat ik mijn kinderen ooit zou willen meegeven is de wetenschap dat we op de schouders staan van mensen die in de geschiedenis nee hebben durven zeggen. Of ze nu Thoreau heetten of Rosa Parks, en of ze nu omgeven waren door doortastende belangengroepen of niet, ze hebben ons geleerd pas een individu te kunnen zijn op basis van zelfstandige handelingen. Daarna vormt zich een groep of een gemeenschap, waardoor je je kunt omringen met mensen die anders denken dan jij.

De zaak-Sanda Dia wijst erop dat safe spaces al lang en breed in West-Europese studentencorpora bestonden voor het fenomeen bij universiteitsmedewerkers van een andere politieke signatuur uit Amerika binnenwaaide. Door de afloop van dit geval, die op termijn onvermijdelijk was, wordt tegelijk het immense risico van safe spaces bewezen. Zonder andersdenkenden en mensen die nee durven te zeggen, kan de wereld het wel schudden.

Menigmaal heb ik me bij de lectuur van Sanda Dia: De doop die leidde tot de dood ook verbaasd waar telkens die eis en gehoorzaamheid vandaan kwamen om te knielen. Ben ik te veel Nederlander en te weinig katholiek? ‘Doop’ is op zichzelf een religieus gemarkeerde term, waarvoor mijn geboorteland ‘ontgroening’ in de aanbieding heeft. Ik vond het ook een sinister Reuzegom-gebod dat de schachten niet in de ogen mochten kijken van hun temmers. Het was voor mij wel de vraag wie per saldo tegen de blik van wie beschermd moest worden.

Impliciet laat het boek ook iets zien van een steeds zwakker kloppend hart van de samenleving die aan structurele veranderingen onderhevig is. De huidige Engelse beleidsmakers stammen nog uit één universiteitscohort, maar blijft dat duren? Reuzegom werd mede opgericht door Vlaams-nationalist Hugo Schiltz, en was een evidente opstapplaats voor CD&V’ers, en later N-VA’ers, die een carrière startten. Ik ben een koele minnaar van symboliek, maar het valt niet te ontkennen dat Sanda Dia zwart was en ongewild de ondergang van dit oldboysnetwerk inluidde.

Veranderingen grijpen niet alleen demografisch plaats, maar ook mediaal. Een specifieke vorm van mondigheid is op internet te vinden, waar door ‘de cancelcultuur’ en ‘woke waanzin’ volgens ooit alomtegenwoordige witte mensen de Apocalyps aanstaande is. Ze hebben de indruk ‘niets meer te kunnen zeggen’, hun zo vertrouwde rituelen worden ontheiligd door verdachtmakingen die compleet van de pot gerukt zijn en feitelijk kent niemand zijn plaats nog. Op dat internet zou van Reuzegom wat schunnigheid in de gedaante van filmpjes en Facebookposts opgedolven zijn, uit een arcadische tijd toen de corpsleden nog geen mediawijsheid hadden opgedaan en pronkten met hun smaak.

Des te pijnlijker is het dat Reuzegom zichzelf van oudsher buiten de wet blijkt te hebben gesteld door geen charters van studentenkoepels en andere bindende afspraken te ondertekenen, maar bij nood wel advocaten inschakelde, sinds de fatale doop bijvoorbeeld om Huyberechts af te dreigen. Men probeerde zelfs schuld te verleggen naar ziekenhuisteams in Malle en Antwerpen die op basis van onvolledige Reuzegom-informatie hebben getracht Sanda’s leven te redden.

Ik aarzel daarom of het wereldvreemd of juist sluw van hen is geweest om achteraf, toen het scherm was weggetrokken, te urmen over de hoon en haat die hun ten deel is gevallen. Maar natuurlijk kan dit zelfbeklag ook authentiek zijn.

 

Brut

Als ik tot slot terugga naar taal, dan verbluft me hoe flets de Reuzegommers zich uiten. Huyberechts’ boek bevat integraal zowel de rede van de preses bij de kiescantus, waarin hij de kunst van het ware schachtentemmen uitlegt, als de excuusbrief die leden voor de nabestaanden van Sanda Dia hadden opgesteld.

De brief opent zo: ‘Aan de ouders van Sanda’. Geen aanspreekvorm dus, noch een poging de namen van die twee mensen te achterhalen. In alles wat volgt is er sprake van ‘wij/we’ versus ‘jullie’, alsof de groep even monolithisch is als het ouderpaar (dat gescheiden was). De meeste zinnen beginnen in de eerste persoon meervoud, waarmee blijkbaar de belangrijkste partij benadrukt wordt. Zij blijkt zelfs ‘in een nachtmerrie beland’ door ‘iets wat niemand had kunnen voorzien’.

Tweemaal staat er de kwalificatie ‘oprecht’ bij wat de Reuzegommers willen en hopen. Onder meer een gesprek aangaan om ‘waar nodig duidelijkheid te scheppen’. Dat hadden ze inderdaad nagelaten bij politieonderzoek en tegenover de rest van de mensheid. Vlak voor het eind van de brief doemt er een equivalentie op tussen ‘jullie zoon en onze vriend’ die zacht gezegd onbeschaafd is. Het schrijven sluit af met ‘Hopend op een antwoord en vol medeleven’, waardoor de egocentrische hiërarchie is herhaald.

De rede van de preses dateert van een paar maanden tevoren en draagt wel een aanspreekvorm: ‘Geachte commilito’s’. Hij bezigt een WhatsApppatois en geeft weerwoord op geruchten dat hij te klein en fragiel zou zijn: ‘Zo’n opmerkingen kunnen we onderbrengen in een BSO-schooltje van één of andere allochtoon’. En bovendien is er dus Hitler, en even grote figuren als ‘Napoleon, Castro’ die bewijzen dat leiderschap aankomt op charisma.

Zulke provocaties en politiek incorrecte vergelijkingen horen allicht bij het genre. De spreker toont zich een leider door te demonstreren hoe ver hij waagt te gaan. Daarbij wordt hij wel afgedekt door de safe space die Reuzegom met zijn geheimhoudingsplicht had. Dat maakt extreme uitspraken ook gratuit. En alsof hij de groepsverhoudingen op de spits wilde drijven, verklaarde de preses dat er ‘twee soorten mensen [zijn]: leiders en degenen die luisteren naar de leider’. Even ironisch als gemeend wordt hier dus kadaverdiscipline vereist. Wie hierop nog nee zou zeggen, kan opzouten.

De preses voorspelt er een ‘gestoord brut jaar’ van te maken, met ‘afzuipkes op donderdag’ als standaard. En ‘bovenal wil ik een mentor zijn voor onze potentiële elite, iemand waarop ze kunnen rekenen, iemand waar ze alles aan kunnen vragen doorheen de week maar ook iemand waar ze schrik van hebben wanneer op maandavond klokslag acht uur tikt (…) en ze tegelijkertijd meesleuren in de study vibe, resultaten halen, want uiteindelijk zijn dat zaken die ook moeten gebeuren’.