Een kwestie van leven of doodgaan

  

O brein dat verknoopt en verknoopt. Ditmaal wist het Elma Verhey, die vorig weekend onchristelijk jong overleed, te relateren aan Édouard Louis’ controversiële boekje Ze hebben mijn vader vermoord. In memoriams meldden dat de journaliste een zwieper doormaakte in haar opdrachtgevers – van het linkse bolwerk Vrij Nederland naar de grimmige PostOnline.

Verhey maakte naam door lange reportages die ze samen met Gerard van Westerloo schreef. Daarin lieten ze ook Nederlanders aan het woord die zich aan de zogeheten onderkant van de samenleving ophielden. Hun expliciete teksten bekoorden niet iedereen. Koot & Bie, memoreerde Verhey, konden er niet mee lachen.

Wat destijds gebeurde, lijkt zich nu te herhalen met de gele hesjes. Onrecht mag aan de kaak worden gesteld, zolang er geen zweem van racisme aan zit. Maar in de geest van Verhey ziet Édouard Louis liever erkenning van alle getroffenen, inclusief vrouwen en homo’s en transgenders en economisch zwakkeren, die sneven onder ‘uitingen van sociale en politieke onderdrukking’.

Kennelijk waren de jaren zeventig het laatste decennium dat duidelijkheid schiep wie waarom aan welke kant stond. Sindsdien begon vooral links een zoektocht naar thema’s die nog niet is voltooid. Media legden ondertussen accenten in de berichtgeving, en Verhey deed dat zeker – niet tot groot genoegen van haar ideologische familie die ze tot in haar laatste artikel als hypocriet ontmaskerde.

Doorn in haar ogen was maar weer eens de Gutmensch. En zo voelt Édouard Louis het naar mijn idee ook aan. Sociale klasse is bij hem terug een argument geworden. Louis laat blijken afkomstig te zijn uit de expliciet communicerende onderkant van de samenleving en daar een kennisautoriteit aan te ontlenen.

Anders dan wat Alex Boogers in de Lage Landen doet, gebruikt Louis geacheveerde taal. Dat vergroot de paradox dat hij nou niet direct zit te wachten op scherpslijperij over de moraliteit van woorden en interpretaties (mijn core business, vrees ik). Vanwege hun neerslag:

‘Voor de heersende klasse is politiek meestal een esthetische kwestie: een manier om over zichzelf te denken, een manier om de wereld te zien, om zichzelf op te bouwen. Voor ons was politiek een kwestie van leven of doodgaan.’

Dat laatste, de materiële gevolgen, onderzocht Elma Verhey. Wegens haar carrière lijkt ze schier automatisch een ‘moeilijk mens’, temeer daar meer dan eens ontslag een rol speelde. Ik heb geen kennis van de feiten, maar haar conflict bij de SP (de Nederlandse pendant van de PVDA) geeft me de indruk dat zij veeleer in het nauw werd gebracht.

Als hoofdredacteur van de partijkrant publiceerde ze een artikel dat de partijtop niet behaagde. Het valt zwaar zich in te leven in linkse partijen die zulke missiven uitvaardigen en al helemaal niet omdat SP-leider Jan Marijnissen in een handboek verheyeaans geciteerd wordt: ‘Ik vind uit de grond van mijn hart dat journalistiek meer is dan een ambacht. Je moet er alles voor willen doen, de waarheid boven water willen tillen. Dankzij de journalistiek weten we meer.’

Op basis van oude aantekeningen zie ik een andere kant van Marijnissen. Mijn bron is dan niet meer dan een televisieportret. Daarin kwam Marijnissen enerzijds naar voren als een gedreven man, die dag en nacht klaarstond als een ombudsman voor probleemgevallen in heel Nederland. Dat beeld rijmde voor mij met een prachtaflevering van Zomergasten waarin hij een brede belangstelling voor maatschappij en kunst etaleerde.

Tegelijk toonde het portret dat Marijnissen geen flieterje kritiek duldde. Superieur ironisch gevis van voormalig Telegraaf-man Sjuul Paradijs (bijvoorbeeld dat de SP misschien wel een familiebedrijf is, waarin dochter Marijnissen ooit het stokje overnemen, conform een Verhey-voorspelling) kaatste hij herhaaldelijk terug met harde taal, op de persoon gericht. Ook een bedeesd terzijde van Jeltje van Nieuwenhoven in een warm betoog, beantwoordde Marijnissen met een tirade, onder uit de zak. Ik bleek niet de enige te zijn geweest die niet wist wat hij zag.

Mijn aantekeningen vond ik terug onder leesnotities bij Stephen Bouquins boek Helemaal anders uit 2015. Wat was het verband geweest? Drie jaar later denkt mijn brein dat ook deze man in oprechte verontwaardiging beweringen doet die onfijn zijn. Reclame karakteriseren als ‘de gewapende arm van de consumptiemaatschappij’. Of dit:

‘Vele nieuwe rijken, met een mentaliteit van “parvenu”, hebben angst hun recent verworven positie te verliezen. Ze sluiten zich op in “gated communities”, woningcomplexen die afgesloten zijn van “de wereld”. Zelfgenoegzaamheid leidt tot domheid.’

Aanhalingstekens, ze blijven probleemkindjes. Het heeft iets komisch dat Bouquin een cynisch, op bovenmenselijk rendement gebaseerd systeem benoemt met de slogan Geen gezeik iedereen rijk. Dat was namelijk een grap van – alweer – Koot & Bie anno 1981. Hun personages F. Jacobse en Tedje van Es wilden er eventjes de parlementaire democratie mee bijstellen.

Uitweidend bij zijn voorbeelden vind ik Bouquin, hoe sympathiek zijn stellingen ook zijn, evenmin altijd even treffend. Hij vermeldt vroegtwintigste-eeuwse antropologische studies van Marcel Mauss die wederkerigheid en andere niet louter economische prachteigenschappen bij inheemse stammen blootlegden. Alsof dat onverwacht is! En wanneer Bouquin komt te spreken over George Orwell, heeft hij het over ‘gewone volksmensen’ die waardigheid blijken te kennen, eerlijkheid, loyaliteit, faire omgangsvormen…

Ai, ik gebruik beletseltekens. Snel ophouden maar.

Elma Verwey kantte zich tegen verschillen tussen woord en daad, Éduard Louis tegen verschil scheppende daden die uit woorden voortkomen. Of opponeren beiden tegen het cliché van de studeerkamergeleerde? Allicht vindt iedereen van een ander dat deze een ‘tunnelvisie’ heeft over goed en kwaad.

Verwey poogde dit uit te bannen door haar oor te luister te leggen buiten eigen kringen. En Louis kantte zich tegen wat zijn vriend-inspirator Didier Eribon ‘vonnissen’ noemde over gay, trans, vrouw, zwart, arm. Wat was hun misdaad? Nadat door de samenleving bepaalde dromen onmogelijk waren gemaakt?