Uit de werkplaats (2)

1.

Onuitputtelijk, dit subdebatje. Socioloog Mick Matthys stelt in Waarom Belgen gelijk hebben en Nederlanders gelijk krijgen dat de vermeende achterstand van Zuid tegenover Noord ruimschoots is ingehaald. Voorbij de tijd dat Hollanders met het rode potlood het wereldraadsel oplosten en uitlegden, om te beginnen aan de sappig sprekende Vlamen!

Het zal dus een relaps zijn dat het boek, verschenen bij de Amsterdam University Press, eventjes anders handelt. Bijna aan het eind van zijn tekst rept Matthys over Bart De Wever, baas van de N-VA. Maar deze heet dan: ‘NVA-voorman Bart de Wever’. De corrector zal hebben gedacht dat Matthys in zijn verstrooidheid een koppelteken te veel gebruikte. In dezelfde moeite werd het tussenvoegsel bij de achternaam gewijzigd.

De eerste fout kan voortkomen uit kennisgebrek. Maar de tweede is een vernoordnederlandsing die, vrees ik, als cultuurimperialisme valt te zien.

Ten slotte verraad ik met deze betweterij mijn nationaliteit. Vanuit een gezelligheidspanopticum?

2.

Homo universalis Walter Benjamin kon geen Engels (wel Frans). Een zelfmoordplan werd verijdeld doordat hij Tristram Shandy begon te lezen. Wat een effect van een boek: het omgekeerde van wat Goethes Werther heet te hebben bereikt!

Deze weetjes diste ik op uit in Het tijdperk van de tovenaars door Wolfram Eilenberger. Ik begon dit boek over Benjamin, Cassirer, Heidegger en Wittgenstein gretig, maar kreeg er gaandeweg tegenzin van. Volgens mij doemden er twee bezwaren – die formeel zijn.

Ten eerste binnen elk hoofdstuk te korte, betussenkopte paragrafen, die telkens eindigen met een cliffhanger, veelal een vraag. Zoiets moet hongerig maken naar het vervolg, maar doordat de lezer net op gang is gekomen treedt er verstoring op.

Hoe geforceerd dat procedé is, blijkt wanneer Eilenberger vlak voor zo’n nieuwe paragraaf van de ene filosoof naar de andere overstapt. De brug die hij opzichtig legt, maakt veeleer wankel. Is het verband tussen de vier minder groot dan gesuggereerd?

Ten tweede heeft Eilenberger zijn chronologische opzet, beloofd door de ondertitel Het grote decennium van de filosofie, 1919-1929, ingebed in een debat te Davos uit 1929. Daar discussieerden Cassirer en Heidegger. De andere twee hoofdrolspelers van het boek waren dus afwezig.

Ondanks de martiale termen waarmee Eilenberger het debat samenvat en telkens voorziet van een tussenstand, erkent hij aan het eind dat het nooit van de grond kwam omdat Cassirer en Heidegger hoffelijk langs elkaar heen praatten. Waar wil de compositorische dramatologie dan?

Het tijdperk van de tovenaars markeert voor mij het bezwaar aan non-fictie, die ik na een overdosis romans ging liefhebben. Auteurs met schwung, zeker bij het gebaar van een overzichtelijke geschiedenis, blijken even inwisselbaar als hun titels.

Sneu aan Het tijdperk van de tovenaars dunkt me dat het geen slecht boek is. Eilenberger toont zich slim en vaak onderhoudend. Maar het beklijft niet en het erge is dat de achterflap dat aankondigt:

De jaren twintig van de vorige eeuw zijn cruciaal in de geschiedenis van het Europese denken. In Het tijdperk van de tovenaars wekt Wolfram Eilenberger deze jaren tot leven: het decennium tussen levenslust en economische crisis, vlak na de Eerste Wereldoorlog en aan de vooravond van het Europese fascisme. Aan de hand van vier denkers beschrijft hij de opmerkelijke explosie van geestelijke creativiteit die deze jaren kenmerkte.
Eilenberger vertelt over de pijlsnelle opkomst van Martin Heidegger en diens liefde voor Hannah Arendt. Over de immer dolende Walter Benjamin, die in Parijs op zoek gaat naar de wortels van de moderne tijd. Over genie en miljardairszoon Ludwig Wittgenstein die, terwijl hij in Cambridge als een God aanbeden wordt, in Oostenrijk in armoede als onderwijzer werkt. En over Ernst Cassirer, die in de wijken van de Hamburgse middenklasse het antisemitisme aan den lijve ondervindt.
Wolfram Eilenberger ziet in de levens en de ideeën van deze denkers de oorsprong van onze huidige wereld. Zij hebben tot op de dag van vandaag een beslissende invloed op de filosofie. Eilenbergers terugblik op de jaren twintig is tegelijk een inspiratie en een waarschuwing, maar vooral ook een bron van groot leesplezier.

Conform dit frame ontvouwt zich een koffietafelboek, een cultuurgeschiedenis. Maar juist op dat punt stopt Eilenberger, hij toont zich meer filosoof dan journalist. Wat mag trouwens ’geestelijke creativiteit’ betekenen? Ik vrees het ergste.

De tweede alinea scharniert om ‘vertelt’. Dat openingswerkwoord suggereert smakelijkheid. Wel laat Eilenberger zien dat Heideggers opkomst allerminst ‘pijlsnel’ was en aan de fameuze verhouding met Arendt maakt hij weinig woorden vuil. De onrustige Benjamin registreert hij op meer plaatsen. Net als Wittgenstein. Hamburgs antisemitisme staat me zelfs niet scherp bij.

De flaptekst serveert dus de zogeheten insteek bij het uitzetten van de vertaling, samengebald in de uitsmijter ‘leesplezier’.

3.

Met Een knipperend ogenblik laveerde Mirjam van Hengel tussen biografie, letterkundestudie en sociologie. De ondertitel ‘portret’ is in de roos. Body krijgt de even beminnelijke als enigmatische Remco Campert, die in depressieve genietingen en hardwerkend negeren van verantwoordelijkheid aan Herman Brood doet denken.

Van Hengel bezit alvast één gave. Ze kan fantastisch citeren, waarmee ze dit toch ongelijke oeuvre opblinkt. Wel geeft het recente, integraal aangehaalde gedicht Zaventem de grenzen van Camperts kunnen aan.

Literair-historisch is dit boek volgzaam, maatschappelijke tijdsbeelden zijn summier en bevestigend. Dit bijvoorbeeld: ‘Het waren de alles-moet-kunnen jaren zeventig, jaloezie hoorde er niet bij, je mocht impulsen van het moment volgen, andermans vrouw en andervrouws man begeren en meenemen, niet zeuren maar genieten’.

Tegelijk toont ‘andervrouws man’ een oververzorgde stijl, precieus in achteloosheid. Geen andere karakteristiek weet me te ontsnappen dan een seksistische: meisjesachtig. Zoals Annie M.G. Schmidt die altijd acht schijnt te zijn gebleven, terwijl Van Hengel de leeftijd van achttien programmeert.

Als biografie is Een knipperend ogenblik onwetenschappelijk. Voor het schrijven kreeg Van Hengel een werkbeurs vanuit een journalistiek kader; haar loslippige bronnen beschermt ze met opname in een namenoverzicht. Hier lezen we een schrijver die meer weet dan er staat.

Dat er niet echt wordt gekozen voor een genre, ligt wellicht aan het doel. Van Hengel maakte waarlijk een publieksboek. Het accent ligt op een knappe, invoelende benadering van de hoofdpersoon als publieke figuur en schrijverscliché. Een karrevracht aan steevast typerende anekdotes moet daartoe verplaatst worden.

Bij dat verlangen naar paradoxale ontsluiering blijkt Campert een leger bekende vrienden te hebben. Bijna logisch dat de naam van de belangrijke, niet-tafelspringende fondsauteur Piet Meeuse incorrect wordt gespeld (p. 389).

4.

In Geschiedenis van geweld, de vertaling van Édouard Louis’ amper onafgebroken te lezen roman, worden tot tweemaal toe (p. 62, 64) verwante werkwoorden in verschillende verleden tijden gepresenteerd: zwol op, zwelde aan. Hoe kan dat nou?

De verleden tijd van ‘aanzwellen’ is volgens Woordenlijst Nederlandse Taal en volgens Van Dale ‘zwol aan’. Volgens deze twee bronnen bestaat ‘zwelde’ niet eens.

Ik neem dat voor kennisgeving aan. Niet alleen omdat ik op vele fronten een ezel ben die meer dan twee keer tegen dezelfde steen slaag te lopen, ook omdat ik bij bepaalde werkwoorden altijd de mist inga – wanneer ik de verleden tijd onnadenkend schrijf, en wanneer ik er al mijn concentratie op loslaat.

Zo onderschepte een oplettende redacteur pas in de proef van een boek van mij ‘scheerde’ waar ik, met een barbiersmes van hier tot Ockham, ‘schoor’ bedoelde.