‘Niet zonder humor’

Joris Luyendijk zegt ook in zijn recentste boekje Kunnen we praten dat men voor media snel de boodschap moet brengen. In 28 seconden, telt hij. Nog een hele spanne tijds, maar het haantje in mij vermoedt dat punt in 5 seconden te kunnen vertolken. Met een legendarisch citaat van Herman Gorter namelijk: ‘O God! ik sta aan de verkeerde kant’.

Kunnen we praten verweeft twee argumentatielijnen. Aan de ene kant is er Luyendijks opmerkelijk late besef van verwante ontwikkelingen in vele sectoren. Hij benoemt ze als Sluipende Verbouwing. Daaronder vallen flexibilisering, privatisering, fusies en ‘harmonisering’ die ontslagen paren aan een overdaad aan managers, uitbesteding en rapportageplicht. De kiem voor deze wending ontwaart Luyendijk rond 1980 bij Reagan/Thatcher, met hun instapcitaten inzake overheid en samenleving (anderen leggen de oorsprong vroeger).

Daartegenover weegt de bestsellerauteur zijn eigen positie van witte, hoogopgeleide man. Bijvoorbeeld dat hij op de televisie goed lag bij de doelgroep ‘vrouwen boven de vijftig’. Ook bekent Luyendijk het vertrouwen in de politiek verloren te hebben. Zoals velen, andersdenkenden vooral, die vóór Brexit, Trump en/of Wilders zijn en in wie hij zich tracht te verplaatsen. Met wie hij raakvlakken ziet, soms.

Ik moest denken aan Luyendijks vorige boek Dit kan niet waar zijn waar een getuige gewoontes van beurstraders op de werkvloer schilderde. ‘De toiletten zien er vreselijk uit, geen idee waarom.’ En de vrouw van een manisch toegewijde jonge bankier wist over de keuken van het appartement dat hij met een vriend in de City deelde: ‘te erg voor woorden’. Nu schijnen er in de omgang met afval al overeenkomsten te bestaan tussen hoogste en laagste klassen, maar het gaat me erom dat het doek van inzicht alleen weggetrokken kan worden als acteurs en toeschouwers tegelijk zichtbaar raken.

Zo tracht Kunnen we praten een begin te maken met een consequenter anti-essentialisme, door geen intentieprocessen te voeren. Dan is er geen plaats meer voor de academisch witte zekerheid dat Zwarte Piet racistisch is, wel voor de nuance dat deze figuur als racistisch wordt ervaren (een trend bij witte theatermakers is gesignaleerd dat ze zelf verhalen van zwarte gemarginaliseerden vertellen).

Toch heeft het iets koddigs dat Luyendijk zich tegenover een grote groep mensen en hun boodschappers als cultureel antropoloog opstelt. Misschien blijven zijn 96 pagina’s vooral bij door de wens zichzelf niet te sparen – en daarbij de klip van het narcisme te omzeilen. Treffend is de schets van zijn bubbel. En de bekentenis op de slotpagina ‘Ik weet het ook niet meer.’ Wederom doneert de auteur echter uitsluitend eigen redenaties. Zijn boek sluit af waar het zou kunnen beginnen met andere werelden. Die waren daarna drie weken lang kennelijk exclusief voor de website kunnenwepraten.nl.

Achter die titel staat geen vraagteken. Gorter moet misschien toch nog even wachten.

Hoe geloofwaardig kan Luyendijk zijn voor andersdenkenden? Bij de Brexit merkt hij op: ‘Een aantal Nederlanders die al tientallen jaren in Groot-Brittannië wonen zijn al door de overheid gedreigd met deportatie.’ Aandacht vraagt niet zozeer dat rare passieve ‘gedreigd’, als wel ‘deportatie’. Dit woord verbindt men toch vooral met de Tweede Wereldoorlog? Of verdring ik als Nederlander van geboorte daarmee koloniale misstappen? Ik kan me indenken dat Luyendijks gebruik van het woord verwend overkomt.

Toevallig las ik een ander boek met ‘deportatie’ in een schijnbaar oneigenlijke context. Alfred Birney laat in De tolk van Java de tirannieke vader in een krappe woning plots een cyperse poes aan het gezin onttrekken: ‘We komen er niet achter wie verantwoordelijk is voor de deportatie van onze knuffel.’ Hier zal het woord minder storen.

Birneys gelauwerde roman dunkt me als feitenverslag via de vaderfiguur uniek in de Nederlandse literatuur, terwijl de tekst kenmerken ervan heeft overgenomen via de zoon. Die knaap toont zich introvert, twijfelend: ‘Ik schijn een aardige jongen te zijn, voor sommige zweefkousen zelfs een hoogstaand mens, edel de principes van de I Tjing tot zich nemend.’ Zijn verhaal speelt zelfs binnenskamers, ook in scholen en internaten.

Wel vertelt Birney niet uitgebeend, maar veeleer uitgesponnen. Dat feit maakt het interview nog pijnlijker waarin hij de loftrompet stak over zijn huidige succesuitgever, boven het onafhankelijk huis dat hem had ontdekt. Bij De tolk van Java zou Birney nu niet alleen commercieel maar ook taalambachtelijk voorbeeldig zijn begeleid, door vele schrappingen en een onberispelijke presentatie van de tekst.

De vijfde druk die ik leende bevatte tikfoutjes en overlappingen.

In laatste instantie onttrekt De tolk van Java zich aan Nederlandse literatuur. Het notoire voltage van de familiespanning wordt een rillinkje door een virus dat in Indië opgelopen is. Zo kan er geen ‘tempo-doeloegedoe’ opduiken of het prototype van ‘de zwijgende Indische vader’. Juist binnenskamers wordt gemat en getierd, in een onmachtig reiken naar overdisciplinering die tijdens de politionele acties voor overleving zorgde.

De informaties zijn zo schokkend dat een ogenschijnlijk verwante Vatersuche als Van der Heijdens Vallende ouders wezensvreemd wordt. Birneys roman vertoont geen opzichtige stijl en laat symboliek achterwege. Dan blijft alleen een referentiële leeswijze over die welkom is voor een breder perspectief op een beschamende, weinig onderzochte periode uit de nationale geschiedenis.

Alsof dat doet terugdeinzen, beweert de achterflap dat Birney al zijn verhalen ‘niet zonder humor’ vertelt. Deze zotte litotes beschrijft een intentieproces en vat misschien zelfs Luyendijks bezwaar samen tegen de gebruiksvriendelijkheid van scheve verhoudingen. Nog even en een praalhanzerige Belanda eigent zich de slachtoffergeschiedenis toe.

Birney had nota bene een buffer ingebouwd door het verhaal van de vader als diens (herschreven) memoires op te dienen. Alternerend breken Alfreds eigen herinneringen in. Deze manuscriptfictie laat hij aan het slot bovendien ontploffen door een metafictioneel debat over het waarheidsgehalte van de historie met zijn broer.

Enfin, alles is vervat in de schitterende ondertitel Waarin de herinneringen van een kamerolifantje, de memoires van een oorlogstolk gehamerd op een schrijfmachine, onderbroken met verhalen, brieven en gemopper van de oudste zoon, becommentarieerd door de broer – die helaas op geen flap te vinden valt en waarachter het vraagteken nu eens niet wordt gemist.