Welke paden wij nog gaan betreden

Met een muisklik stuit ik op het bericht dat Wilders uitzonderlijkerwijs een eerste exemplaar in ontvangst heeft genomen. De auteur zegt blij te zijn en heet Joost Niemöller. Mijn hart slaat even over.

Natuurlijk, het was me niet ontgaan dat zijn overtuigingen verschoven waren. Maar hij blijft auteur van Over de muur en redacteur van het literaire tijdschrift De XXIe eeuw. Daarvoor moet ik de klok dus vijfentwintig jaar terugdraaien, de Muur was net gevallen.

Ik kende zijn refrein dat zogeheten politiek correcte mensen domweg niet willen weten of zien. Dus mijn laat-maar-reflex vorig jaar, op het bericht dat Niemöller een boek over de bejegening van Hans Janmaat en diens Centrumpartij had geschreven, was prototypisch.

Toch heeft het me nog vele weifelingen gekost. Maar ik heb het gelezen! En blijf verdrietig.

De verschrikkelijke Janmaat. Nederland en de Centrumpartij bevat ontelbare verhalen en anekdotes over wat een rabiaat politicus vooral in de jaren tachtig tegemoet rolde.

Een idee achter het boek is dat wat Janmaat toen bij tijd en wijle uitkraamde en waarvoor hij heftig bestreden werd, klein bier is vergeleken met wat Wilders nu meerdere malen per dag de wereld in brengt.

Dat valt onmogelijk te ontkennen.

Hooguit vangt de antenne voor racisme inmiddels veel meer op en lijken die geluiden alles zodanig te overstemmen, dat andere misstanden minder aandacht krijgen. Vanmorgen was op de publieke radio een verhalende reclame voor een autoverzekering, waarin volgens het banaalste stereotype een vrouw achter het stuur zat.

Aan het eind van zijn boek verklaart Niemöller dat Janmaat hem middelmatig en incompetent toeschijnt. Toch is het volgens mij verdedigbaar dat de hoofdthese van het boek luidt: de betweters waren erger.

Voor die these valt volgens mij één fragment in te zetten. Het betreft een transcriptie (p. 140-143) van een huiveringwekkend interview met Janmaat door Stan van Houcke. Dat had plaats voor Radio Stad Amsterdam, in 1980, met een paar collega-journalisten. Ik heb nooit zo geloofd in het gemekker over morele superioriteit van ‘politiek correct’, maar dit is erg:

Aldus blijkt ook Henk van Hoorn zich ooit te hebben laten gelden. Hij had een vraag gesteld aan Janmaat en tijdens diens antwoord schakelde hij terug naar Hilversum. Zo is deze mediacoryfee ‘nog tijdenlang de held geweest in het café’.

Plaatsvervangende schaamte voor deze dapperheid.

Waarom raak ik desalniettemin niet doordrongen van wat ik voor Niemöllers centrale these houd? Ik vermoed dat mij vrij spoedig niet zozeer verontwaardiging bekroop als wel tristesse.

Janmaat heeft als student politicologie bijvoorbeeld niet meegedaan aan de legendarische Maagdenhuisbezetting. Hij ging alleen kijken wat er aan de hand was en net toen werden de deuren gesloten en kon hij geen kant meer op (vgl. Doeschka Meijsing die toen boeken uit de bibliotheek wilde).

Of deze. Op bezoek bij collega-centrumdemocraat Vreeswijk neemt Janmaat stiekem twee appels uit de fruitschaal en steekt ze in zijn tas.

Of. Janmaat spant een proces aan tegen zijn oude middelbare school, die hem liet weten niet welkom te zijn op een reünie, ondanks het feit dat hij de vereiste 17,50 al betaald heeft.

Door die intreurige anekdotes raak ik afgeleid. Ik sta niet meer scherp wanneer er morele mist door het boek trekt. Zoals wanneer Gijs Schreuders op de Utrechtse School voor Journalistiek met ontslag dreigt als er in 1997 bij een andere lesgroep Janmaat voor een debat uitgenodigd wordt – en van de directeur zijn zin krijgt, wegens ‘veiligheidsproblemen’.

Plus een column van Jan Blokker daar weer over, met een onvoorstelbare arrogantie: ‘Je inviteert een geestelijke kneuzing, uit wiens enigszins scheefhangende mond door niemand ooit een argument is gehoord…’ (ook Joost Zwagerman heeft zich verbaasd over toon en zede van iemand die als grootheid werd beschouwd en die de Volkskrant gebruikte als openbaar toilet).

Helemaal idioot, ranzig enz vind ik dat in 1993 Bono bij een U2-optreden in het Goffertpark voor 54.000 mensen het telefoonnummer van Janmaat genoemd en gekozen blijkt te hebben, en hem toegezongen ‘I just called to say I love you’.

Maar op het moment van kennisname daarvan was dit even professionele (toegankelijk, vaardig) als amateuristische (dik, onevenwichtig) boek voor mij al komisch geworden. Ik vrees dat ik een slecht mens ben, te hebben gelachen met de niet-aflatende ellende van een ander.

Nu nog twee passages uit De verschrikkelijke Janmaat wegens Niemöllers overtuiging dat hij tenminste de wereld, hoe onwelgevallig ook, laat zien zoals deze is.

Hij beschrijft op pagina 204 een etentje bij Willem Oltmans, waar de wat aristocratische CP-denker Henry Brookman kennismaakte met Adriaan van Dis (en Max Pam). Bedoeling was dat Brookman zou worden uitgenodigd in het fameuze televisieprogramma, maar dat zou de presentator niet hebben aangedurfd. Bovendien: ‘Pam en Van Dis zijn types die alles al weten en niet werkelijk openstaan voor nader onderzoek’.

Hier staat in een noot een bronvermelding bij: ‘Oltmans, Memoires 1980’. Maar in dat jaar bestond Hier is… Adriaan van Dis nog niet. Dat programma begon in 1983. Wel zou Oltmans daar zelf in 1985 geïnterviewd worden, nogal memorabel.

Dan vanzelfsprekend een gedicht. Hans Janmaat schreef het en stuurde het in 1981, op een vakantiekaartje uit Venetië, naar de partij-advocaat Van Heijningen:

Welke paden wij nog gaan betreden

Een zaak stemt wel zeer tevreden

De CP heeft aan haar kant

De sterkste pleiter van het land

Ik citeer het gedicht naar het handschrift op de binnenflap van Joost Niemöllers boek. In de lopende tekst citeert hij het kwatrijn zelf, maar het accentje in het eerste woord van de tweede regel bespeur ik niet in het origineel. En in plaats van ‘pleiter’ zet Niemöller ‘advocaat’.

Enfin.

Ook hier tristesse trouwens, mede omdat de dichter zijn pennenvrucht signeerde als ‘drs J. Janmaat’.

(Of was dat toen, vlak voor de tweefasenstructuur, nog net aanvaardbaar? In het artistiek te noemen deel van Nederland bestonden in 1981 in mijn herinnering Drs. P, Drs. Loek Brons en Drs. Ed Populier).