Lügenpresse

Op een of andere manier verdroeg ik het de eerste keer niet en klikte de uitzending na een paar minuten weg. Waarom het in de rebound wel lukte blijft duister, en het zou ook niet interessant zijn het publiekelijk te formuleren – maar ik ben blij de Tegenlicht-aflevering Wij zijn het volk te hebben gezien.

Plaats van handeling was Dresden, met zijn maandagdemonstraties tegen… Ja, tegen wat eigenlijk? Buitenlanders? Niet-inheemse invloeden? De wereld die door de globalisering verandert? Beweging van dienst is natuurlijk Pegida, maar het ging de televisiemakers om de weg die dit griezelige project had geplaveid voor de AfD.

Om unieke, laat staan landgebonden verschijnselen gaat het helaas niet, zelfs wanneer ik me beperk tot Europa. Overal steken zulke bewegingen de kop op. Recent ook in Nederland, mocht ik met maar niet geamuseerd rakende verbazing constateren, toen zich de zoveelste kakelverse partij aandiende.

Had Tegenlicht langs een omweg dus ‘nieuw rechts’ op het oog, dat zich tussen PVV en VVD wil wringen? Ik vind het alleszins lofwaardig om uit de eerste hand tekst en uitleg te krijgen. Dat vond een CDU-politicus ook, die pleitte protestgeluiden niet te marginaliseren of ridiculiseren, maar ernaar te luisteren.

(Het ontging me waarom die man geportretteerd werd met beelden waarop hij, voorafgaand aan een operabezoek, een black tie probeerde te vouwen in navolging van een techniek die zijn vrouw hem live op haar smartphone voortoverde.)

Wat bezielt dus voorstanders van AfD? In geen geval: kranten. Men zei ze niet meer te lezen, omdat het toch onwaar was wat daarin allemaal stond. Kloek werd dat geloof verbreid op een protestbordje met het opschrift ‘Ich bin ein Kaffeemaschine’. Daar stond een afbeelding bij van een citroenpers, en daaronder: lügenpresse.

Het ongeloof geldt ook de democratie. In Wij zijn het volk zei iemand dat ze drie seconden duurde, waarin voor vier jaar een kruisje viel te zetten op een stembiljet. Zoiets voldoet niet langer voor ‘de voorheen zwijgende meerderheid’.

Ook op dit vlak lijken de links-rechts-verhoudingen gedraaid. Men zag geen mogelijkheid voor individueel protest, Merkel werd opgevoerd als censor die alles zou uitsluiten wat niet ‘politiek-correct’ is. Ook hier kan dus het referendum worden opgeëist en kan er bekommernis opwellen om de rechten van pakweg dieren en vrouwen en homoseksuelen.

De immense bedreiging die immers wordt beleefd gaat over een ultiem goed: de vrijheid van meningsuiting.

Absurd.

Toch?

Mij overviel de vraag of we te veel of te weinig weten. In zijn boekje Nationalisme heeft Joep Leerssen daarbij gewezen op de rol van nieuwe media die ogenschijnlijk dezelfde meningen eindeloos verbreiden. En dat schijnt te kloppen. Ook op het internet zien we wat we willen zien, zodat groepsvorming inclusief selffulfilling prophecy bevorderd wordt.

Leerssen illustreerde vervolgens hoe een double bind-dilemma kan ontstaan: incidentele tekens als een minaret of hoofddoekjes verwekken verregaande uitspraken over vervreemding van de eigen identiteit die maar voortschrijdt, terwijl criminaliteit van autochtonen minder wordt opgemerkt dan van allochtonen. Zoiets prikkelt hele scenario’s.

Grappig vind ik dat Leerssen zulke oprispingen van nationalisme, met als prototype het rare, mogelijk beschamende gevoel bij het volkslied voor een voetbalinterland, terugvoert naar kindertijd en adolescentie, waar een identiteit juist in volle makelij is. Die oprispingen heten habitueel en emotioneel, en eerder instinctief dan rationeel.

Inzake een Duitse identiteit lijkt me dit te basaal – daar speelt bewustzijn mee van de twintigste-eeuwse geschiedenis. Ook bevestigde de Tegenlicht-aflevering de absurde angst voor een tanende meningsuiting deels. Getuigen vertelden dat het lidmaatschap van de AfD leidde tot ontslag. Bij de demonstraties waren voornamelijk ouderen aanwezig, die als het ware de honneurs waarnamen.

Zelf had de partij om schade te vermijden inmiddels een mobiel burgerbureau, een bus met het opschrift Alle Macht Geht Vom Volke Aus. Toen het treurige ding voor een appartement parkeerde, kwam er meteen een bewoner die vroeg of er wel toestemming was om te filmen.

Misschien heb ik de laatste tijd wat te vaak de term ‘bubbel’ zien opduiken. Normaliter zijn het uiteraard immers louter anderen die iets niet goed in de peiling hebben, maar diep in het ongetwijfeld zeer belangwekkende driftleven weten we wel beter.

De heimelijke, niet te verdelgen gedachte is natuurlijk dat deze wereld, om met Lodeizen te spreken, niet de echte is. Dit loopt van de kinderfantasie een vondeling te zijn tot en met een recent project van miljardairs om de mensheid uit een computersimulatie te plukken.

Om toch de biechttoer op te gaan: ik ben niet zo’n dichter. Onlangs was ik in mijn geboortestad en ik wist even niet wat ik zag. Enige infrastructurele verbouwingen en nieuwe winkeltjes hadden er een soort kosmopolitische bouwplaats van gemaakt! Of klopte mijn herinnering niet en hing ik te gretig de provinciaal uit?

Tegelijk ervoer ik het contact met het Noord-Nederlands een beetje te zijn verloren. Recent schreef ik hier nog over Wilders’ idiote gebruik van het woord ‘regelen’. Inmiddels sluit ik niet uit dat hij mee is geëvolueerd met de spreektaal. In mijn geboortestad hoorde ik de ober op een bestelling van een paar glazen drank althans zeggen: ‘Dat ga ik voor jullie regelen.’

De Tegenlicht-uitzending leek hoopvol te eindigen. In een christelijke woongemeenschap had een bejaard echtpaar zich reflexmatig gekant tegen de komst van vluchtelingen. Maar toen die er eenmaal waren en er een baby bij bleek, sloeg de stemming om. De oude man was niet meer te houden met knuffels.

Of paste die dubbelslag in een groot verhaal dat Joep Leerssen ook opdelfde? Hij relateerde de opeenvolging van de 4-en-5-meiherdenking te Nederland aan religieuze stijlelementen: offer en wederopstanding, ‘vormen van piëteit die zijn geënt op de seculiere collectiviteit van de natie’.

Enfin. Mocht er hier of daar nog een heilige opduiken, dan zal hij even vanzelfsprekend een pizzakoerier als een traiteur van streekproducten bestellen. Die voorspelling heeft vast al eens in de krant gestaan.