Georges De Schrijver (1935-2016)

Wat een bericht dat hij in Manilla plots is overleden! De Adorno-specialist die in spijkerbroek op een binnenplaats sigaretten rookte en altijd grijnzend sprak. Die vanaf zijn emeritaat grote delen van het jaar buiten Leuven verkeerde, doordat hij her en der op de aardbol gastlessen gaf. Bijvoorbeeld over het jongste boek van Sloterdijk, dat hij had gelezen voordat een laaglandse uitgever de vertaalopdracht kon verstrekken.

Door een recent interview met zijn kameraad Ludo Abicht drong afgelopen week nog tot me door hoe grondig de opleiding was die jezuïeten van zijn generatie kregen. Waar te lezen viel dat wegens onvoldoende kennis van een landstaal dan maar in het Latijn werd geconverseerd, meen ik dat De Schrijver als twintiger moederziel alleen naar München uitgezonden werd om een jaartje of meer nog wat extra theologie te studeren. En daar, als ik het wel heb, de jonge Joseph Ratzinger trof?

Terwijl die latere paus voor mij altijd een boekenwurm is gebleven, wekte De Schrijver de indruk ook kennis uit de eerste hand te hebben én directe actie te wensen. Dat kon ook niet anders, gepokt en gemazeld als hij was door het marxistische christendom van de bevrijdingstheologie en door de zorg om het klimaat die hij met iedereen wilde delen.

Het archief van het cultureel-maatschappelijke tijdschrift Streven openbaart dat De Schrijver in 1984 zijn studiegenoot alsnog op zijn noten heeft gegeven:

In een onlangs gepubliceerde studie betoogt Kardinaal Ratzinger dat de bevrijdingstheologie op meerdere wezenlijke punten een dwaalleer verkondigt. De auteur legde Ratzingers 'beschrijving' van die theologie naast Sobrino's eigen uitspraken in verband met het reeds aanwezige en het nog te betrachten en te verwachten heil, de hermeneutische overbrugging van de ten dele historische evangelische boodschap naar de eveneens historische actualiteit en de partijdige keuze voor de armen in de gegeven Latijns-amerikaanse situatie. Het degelijk verantwoord christelijk gehalte van Sobrino's theologische interpretatie wekt het vermoeden dat veel - westers - verzet tegen de bevrijdingstheologie andere , minder geestelijke wortels heeft dan de zorg om het behoud van de ortodoxie.

Geen wonder dat De Schrijver in collega-jezuïet Jorge Mario Bergoglio meer vertrouwen had. Dit werkte hij eind vorig jaar althans uit.

In zijn encycliek Laudato si (‘Geprezen zijt gij’) neemt paus Franciscus een thema op dat Franciscus van Assisi dierbaar was: eerbied voor de schepping en zorg voor de armen. Voor hem is duidelijk dat de armsten in de ontwikkelingslanden het felst worden getroffen door de milieuafbraak en dat deze teruggaat op de ongebreidelde consumptiedrang en technocratie van de rijke landen. Het artikel belicht de specifiek Argentijnse achtergrond van deze provocerende, ‘bevrijdingstheologische’ stellingname.

Ik weet niet meer in welk boek Daniel Robberechts kritische, minachtende woorden richtte aan het adres van De Schrijver, als zijnde een conservatief. Lang geleden. Zoals iedereen zal De Schrijver voortschrijdende inzichten hebben ontwikkeld. Toch staat me mijn irritatie nog bij toen ik kennisnam van Robberechts’ kritiek, allerminst een globetrotter maar wel iemand met even maatschappijkritische oogmerken.

Mogelijk reageerden de twee anders op de ontideologisering van de jaren tachtig. Robberechts trok zich zo mogelijk nog verder terug, De Schrijver werd polemischer:

Waar tot voor kort ook vele christenen zich beijverden om politieke en andere seculiere aangelegenheden te onttrekken aan kerkelijke interventies en bevoogding, doet zich nu het merkwaardige fenomeen voor dat vele kerken zich opnieuw gedrongen of gedwongen voelen om zich met o.m. politieke en economische problemen in te laten. De auteur analyseert en kritiseert H.M. Kuiterts radicale afwijzing van enige collectief-christelijke bemoeienis met de wereldlijke gang van zaken, welke de Amsterdamse theoloog z.i. ten onrechte hanteert als louter een kwestie van (te erkennen) ideologie-vrije (vak)competenties.

Dit is 1986. Waar babyboomers hun kar begonnen te keren, radicaliseerden theologen als De Schrijver. In het trickle-down effect dat Reagan voorspiegelde, geloofde hij niet. In de solidariteitsaanpak van Amartya Sen – ontwikkeling via lager onderwijs en gezondheidszorg voor iedereen – dan weer wel.

De Schrijvers focus op uitbuiting verbreedde zich tot een roep om ware diversiteit en een stellingname tegen elke vorm van uitsluiting. Anders dan vele kosmopolieten die in principe verwant zijn, durfde hij daartoe de verleiding van populisme te weerstaan. Hij maakte ideeën van Lyotard en Habermas toegankelijk voor zijn engagement. Dicht bij huis was daarbij niet Vlaanderen maar Europa het instituut waar hij het meest van verwachtte. Getuige het archief wierp De Schrijver zich de laatste jaren vooral op het werk van Giorgio Agamben.

Het stemt me weemoedig dat kort na Joris Gerits weer een redacteur van Streven is overleden. Temeer omdat het blad afgelopen jaar geruisloos zijn bescheiden subsidie van de Vlaamse Gemeenschap is verloren. Tegelijk maakte het evenementenbureau Behoud de Begeerte, dat op zijn manier ook aan cultuuroverdracht doet, luid misbaar en werd gespaard. Dat zich daar vele grote namen voor leenden, onttrekt zich aan redelijk commentaar.

Vanaf januari 1981 heeft De Schrijver 66 artikelen voor Streven gemaakt. Een van de recentste zal me zeker bijblijven: ‘Martelaren in El Salvador. Uit naam van welk geloof?’ Hij zegt daarin zelf pas in de jaren tachtig de bevrijdingstheologie te hebben ontmoet. Vooral beschrijft hij zijn band met enige jezuïeten die hij namens Broederlijk Delen had leren kennen. Onder wie Jon Sobrino, die hij aan Ratzinger ten voorbeeld had gesteld. Als enige ontsnapte deze de dans. De andere mannen zouden door doodseskaders, gespijzigd door de regering-Reagan, worden afgemaakt. Een van hen kon lezen en schrijven met de overtuigingen van de revolutiegetrouwe aartsbisschop Romero, die sneller het loodje legde.

De jezuïeten golden als martelaren, Romero niet. Hij moest daartoe zijn gestorven voor het christelijk geloof, niet voor een politiek ideaal. Pas in 2015 lukte het de status te krijgen, dankzij paus Franciscus.

De Schrijvers relaas staat in het themanummer Strijders voor een ideaal dat mede door hem en Abicht was samengesteld. Twee tachtigers! Ik meen dat zijn held Adorno uiteindelijk in de eigen tijd wat minder thuis was.

In Manilla is Georges De Schrijver nu dus overleden en hij zal daar ook worden begraven. Dan reist hij door naar de rand van de hemel, de enige plaats waar nog gerookt mag worden (zolang het venster op de wereld openstaat). Daar wacht Kant al op hem om de details van een nieuwe categorische imperatief door te nemen. 

Naschriftje
Hoe kom ik erbij Ratzinger als studiegenoot van De Schrijver te beschouwen? Er blijkt acht jaar leeftijdsverschil! Wel heeft Ratzinger lesgegeven aan het priesterseminarie van het aartsbisdom München-Freising.