Giroschaken

De jonge K. Schippers hield met een vriend wedstrijdjes langzaam fietsen. En haptonoom Ted Troost veroorzaakte, decennia later, geclaxonneer en file-achtige toestanden door met een in de auto naast hem chaufferende vriend op een tweebaansweg de aangegeven maximumsnelheid te volgen. Deze anekdotes verenigen het terugdrijven van dagelijkse haast. Het allermooiste voorbeeld daarvan ligt in iets waarvan ik niet weet of het nog bestaat. Dus laat het omzichtig gesignaleerd dat ‘in de twintigste eeuw’ van stortingen op de girorekening de ontvanger de met de hand geschreven opdracht per post kreeg. Dit verkeer werd gebruikt voor zogeheten giroschaken. Een klein bedrag volstond om bij de mededelingen iets te noteren als ‘d2-d4.’
Zo’n partij kon, los van de kredietwaardigheid der spelers, even duren. Ik heb me afgevraagd of de diffuus blijvende boodschap van Occupy- en Indignados-bewegingen niet simpelweg een roep tegen bankieren en politici is: ‘Rustig aan! Winnen hoeft niet!’ Daarmee zou het dogma van Groei op de pijnbank gelegd worden. Maar misschien ben ik te weinig onderlegd, niet snappende dat stilstand achteruitgang is. Er zijn in elk geval bezwaren gerezen dat aan de protesten geen welomschreven programma ten grondslag ligt. Aan die kritiek kleven vele facetten. De ideologische ongrijpbaarheid leidt bijvoorbeeld tot vergelijkingen met weleer. Dan stoelt zelfs de meest welwillende duiding op continuïteit. Alsof jongeren, hoe imponderabel en heterogeen ook, geen eigen merites hebben.
De weerkerende klacht luidt dat mei 1968 heel wat consequenter was en niet zo verwend als nu: ‘Een kleine minderheid bleef slapen op het plein. Sommigen haakten gedurende de avond alsnog af wegens de kou, maar voor de dappere overblijvers werd 's ochtend warme koffie geschonken onder een partytent van Gamma.’ Tja, was er in Parijs en omstreken destijds misschien een fijner temperatuurtje? Hoefden studenten toen ook niet te kamperen, laat staan binnen drie jaar zus en zoveel punten halen en een bijbaan hebben om de studie te bekostigen?
Zelf ben ik minstens tien jaar te laat geboren om over die geschiedenissen empirisch verantwoord mee te kunnen spreken. Zoals hier is doorgeschemerd, heeft me dat altijd wat gespeten. Van mij mogen systemen als geheel ter discussie worden gesteld, met van pretentie bulkende ideeën over hoe het beter kan. Toch blijft het me verbazen dat nog jongere mensen dan ik daar allerlei wijsheden over debiteren, ditmaal bij gelegenheid van de Occupy-manifestaties. Zo proefde men een ‘onappetijtelijk oud-Marxistisch sausje’ en ontwaarde ‘het aloude spook van “klein links”: wie niet zuiver in de leer is wordt buitengesloten, tot enkel een irrelevante club gelijkhebbers overblijft’. Worden hier niet veeleer hapklare brokken herkauwd uit de reproductiemachine?
En trekt het feit dat naast bankiers ook sporters en celebrity’s uit de amusementsbranche veel verdienen, de bodem weg onder de acties? Of bijt de kritiek op economische monstermachten zich echt in de staart omdat er evengoed een samenwerkingsverband nodig is om ze te bestrijden? Tenminste lijkt er een soortgelijke paradox actief in bankiers die pleitbezorgers zijn van deregulering, behalve als ze na tegenwind bij de overheid aankloppen.
Door tegen Groei en Graai te ageren verrijst er wel een tastbare tegenpartij: neoliberalisme. De Indignados verplaatsen zich bijvoorbeeld te voet, terwijl een basisvoorziening als de trein is geprivatiseerd. Niet het milieu maar rendement wordt dan het criterium, zodat niet elk traject is gedekt. Tegelijk raakten twee auto’s per gezin maatschappelijk aanvaardbaar, en schijnt een bedrijfswagen fiscaal aantrekkelijk.
Dat het me aanspreekt dat actievoerders de benenwagen gebruiken, komt allicht mede voort uit (werkelijk ervaren) geplogenheden van mijn generatie. Ik ben opgegroeid met punk, die op mij muzikaal onspannend overkwam maar als organisatievorm aantrekkelijk: do it yourself. Verklaart dit mijn terstond geïnstalleerde argwaan voor de Belgische G1000, waar mensen ook hun nek uitsteken om iets te veranderen? Deze groep presenteerde zich met een persconferentie, doet aan fundraising, heeft reclamespots en krijgt recettes van organisaties die men zo wel kan voorspellen – claustrofobisch België, dat zelfs Malcolm McLaren nooit in zo’n slagorde had gekregen! De Occupy-beweging groeide echter vanuit een blogbericht, en zag en ziet wel waar het schip strandt.
Het is bijna logisch dat in die strategie de bekendste initiatiefnemer van de G1000, David Van Reybrouck, een gebrek aan finaliteit ziet. De G1000 hanteert discussiepunten en kandidaten, waar Occupy’ers open podium houden. Het gevaar dat er uit te vergroten zotteklap vrijkomt, loopt men liever dan dat er visies worden gemist. Tevens is er verschil met de anonimiteit, ook door nicknames, van comments op het internet, waar sowieso niet elke opinie evenveel waard blijkt.
Wat is wijsheid? Over bestuursvormen wist de immer stoïcijns redenerende Immanuel Kant:

‘es sind nur drey derselben möglich, wo nämlich entweder nur Einer, oder Einige unter sich verbunden, oder Alle zusammen, welche die bürgerliche Gesellschaft ausmachen, die Herrschergewalt besitzen (Autokratie, Aristokratie und Demokratie, Fürstengewalt, Adelsgewalt und Volksgewalt). […] Unter den drey Staatsformen ist die der Demokratie, im eigentlichen Verstande des Worts, nothwendig ein Despotism, weil sie eine exekutive Gewalt gründet, da alle über und allenfalls auch wider Einen (der also nicht mit einstimmt), mithin Alle, die doch nicht Alle sind, beschließen; welches ein Widerspruch des allgemeinen Willens mit sich selbst und mit der Freyheit ist.’

Zelfs tegen apert onrecht koos Kant de weg der geleidelijkheid boven anarchie, ‘eine übereilte Reform’. Occupy’ers doen dat anders. Toch heten ze hypocriet omdat ze zelf uitsluiten. Ze zouden antisemitisch zijn, wegkijken van nobele landgenoten en neerzien op ‘arbeiders’. Maar los van mijn vermoeden dat er niemand geheel van minachting gevrijwaard is, worden de belangen van iedereen, inclusief ‘arbeiders’, door de demonstranten behartigd. Of hebben belastinggeld en pensioenen beperkte doelen? Zijn die mensen net als de Indignados mogelijk met reden verontwaardigd?
Na Heijne zou ook Grunberg ‘lifestyle’ in de acties te hebben gezien. Bevallen hotelkamers hun beter dan tenten? Wellicht is daar comfortabeler te giroschaken, literair bezien een graatmagere variant op Mandelstams concept van de flessenpost (dat volgens de literaire stadsmythe is overgegaan op Celan): onderwerp en gesprekspartner liggen vast, de codes daaromheen verwekken een eenduidig begrip en zelfs het ermee gemoeide geld kan worden weggestreept. Gesloten beurzen.