Festina lente

Ik verkende De toestand in Chili. In dat boek uit 1971, ogenblikkelijk vertaald, sprak activist Régis Debray met de pas aangestelde president Allende. Zo lang duurde dit letterlijk uitgeschreven gesprek, dat het halverwege een wisseling van decor en datum meldt – en tomeloos voortgaat.

Normaliter verdraag ik zulke teksten moeilijk, zo interessant is de homo sapiens ook weer niet, zeker literatuur staat of valt met scherpe uitsneden. Hier voel ik echter de aandrang te willen weten. Dat komt natuurlijk door de afloop. Salvador Allende, die in Latijns-Amerika democratie wou brengen, werd op nine-eleven 1973 vermoord als uitvloeisel van een Noord-Amerikaans vrijheidsbeleid.

Zogezegd in een tijd van onschuld ontwaren lezers een politicus, die zonder terughoudendheid zijn ideeën voorlegt, de omgang met praktische problemen en muiterijen vertolkt en dan al terugkijkt op een leven van interveniëren, lezen en werken. De scheiding tussen publiek en privé is non-existent. Allende lijkt domweg fulltime geëngageerd. En de lezer hoopt.

Dat dit geschiedenis is, meen ik ook af te leiden uit de gebezigde taal. Mogelijk werkt ze nu op de lachspieren, maar mij grijpt de diagnose van misstanden, het optimisme en de ernst die te verhelpen en zich niet te laten piepelen. In Oogsten in de dwaaltuin, waar hij zich eveneens solidair verklaarde met de gevangen Breytenbach (‘maar ze wachten nog op het mooist/ dat je uit dankbaarheid schrijft een ode/ op de beulen die je langzaam willen doden’), dichtte Lucebert:

zijn vijanden waren goed doorvoede vreemden

maar van elkeen zag hij dat vertrouwde gebaar

het naar de konten van de meiden grijpen

toen zij het geweer oppakten en schouderden

dit trieste hoopje boeren of arbeiderszonen

opgekropen uit krotten naar hygiënische legerstallen

als zich bedwelmende padden in een glad bad

hij vergaf hen discipline, het enige dat een ieder had

maar al zijn haat – meer zon dan gloeiende steen –

zond hij uit om de harten van zijn volk te verharden

tegen dat betaalde generaaltje dat alsmaar zijn snorretje opstreek

voor dat groots fantoom op die bloeddoordrenkte sofa

waar dat slagertje heel het volk op dacht te slachten.

Ook dit veelt niet iedereen in onze ontmaskercultuur van links. Contrabalans voor wat destijds even makkelijk werd veroordeeld? Terwijl weinig later Koot en Bie VVD-minister Van der Klaauw zouden aanduiden met ‘die tandenborstel onder zijn neus’, accentueert Lucebert bij Allendes opvolger Pinochet, gepresenteerd door verkleinwoorden, expliciet het snorretje en zet deze generaal zo in een rechtstreekse lijn met Hitler. Wat de democratische president, Salvador dus, des te martelaarderiger maakt.

Aan de rol van Debray in het gesprek als leerling en biechtvader van de ‘kameraad president’ in dit boek ga ik voorbij. Zo kan ik me bepalen tot één zinnetje dat Allende bij wijze van serieuze grap aan ‘Régis’ toevoegt: ‘Kijk, Julius Caesar was dan wel geen marxist, maar zijn motto “Haast u langzaam” was zo gek nog niet.’

Ik besef het motto duizenden keren te hebben gelezen, als oxymoron aangeduid ook, zonder helemaal te weten wat het betekent. Festina lente, zoals de oorspronkelijk nota bene Griekse spreuk luidde, pleit voor bedachtzaamheid. De rustige vastheid van Herman Van Rompuy? Bij politiek is het motto überhaupt verwacht. Te groot de belangen om ze met een moment van onachtzaamheid te omgeven.

Wel doen tijden van formatiebesprekingen, zoals nu in België, naar het tegenovergestelde verlangen, omdat het motto dreigt te ontaarden in uitroking, de heiligheid van sint-juttemis. Hak een knoop door, is de reflex tegen dergelijke narcistische strategieën.

De boodschap van het motto was me wel van jongsaf bekend, in taal die een fractie minder bondig is maar nog wandtegelwaardig: haastige spoed is zelden goed. Volgens de spreekwoordenbijbel zit daar middeleeuws Latijn in (qui festinavit non hunc deus juvabit).

Bij de revolutionair Allende verrast de aanhankelijkheid hieraan misschien, maar ontluistert niet. Hij toont zich in De toestand in Chili vastberaden, voor het bestormen van de hemel acht hij diverse manieren van verzet legitiem, waaronder het gewapende dat hem wel niets voor Chili lijkt.

Naar verluidt is het een klassieke fout van wereldveranderaars om in een mum van tijd wijzigingen door te voeren voor een homogeen gepresenteerd ‘volk’ zonder dat het daarvan weet, laat staan er akkoord mee is gegaan. Wat voorhanden raakt, kan etteren. Filosoof Emmanuel Levinas stelde in het interbellum al vast, dat il y a alleen officieel hetzelfde betekent als es gibt. Dit Duits betoonde zich tussen 1933 en 1945 immers allesbehalve goedgeefs.

Misschien komt het doordat wielerseizoen zijn fijnste tijd van het jaar ingaat, dat ik bij Festina lente ook, in eerste instantie misschien wel, moet denken aan een koersploeg. Met doping toch en Richard Virenque, de bergkoning die niet kon klimmen maar wel lang ontsnappen?

Nazicht leert dat de wijsheid Festina lente niet van Julius Caesar stamt, maar van zijn achterneef Augustus. Hoe komt Allende aan die toeschrijving? De tekst van verslaggever Suetonius heette De vita Caesarum, wat allicht voor verwarring heeft gezorgd (nog los van Régis Debrays talenkennis).

Festina lente schijnt ook het motto te zijn van de stad Venlo, waar misschien nu dan doorgedrongen is dat haar beroemdste bewoner, G.W. – huidige verblijfplaats onbekend – tegenkanting mag krijgen in plaats van gedoogsteun.

Dat brengt me terug naar de parlementsverkiezingen, waarop ik blijf kauwen. Onbegrip mildert niet. Wat is er in België gebeurd? Ik vond een citaat van Teju Cole, die uitlegde waarom hij ooit op Obama had gestemd, ‘ondanks forse bezwaren, zowel tegen een aantal van zijn denkbeelden als tegen een groot deel van het systeem waarin hij functioneerde’. Coles keuze was ‘een verklaring, vooral gericht aan mezelf, dat wij aan iets deelnemen niet omdat het ideaal is maar omdat het dat niet is’.

Sluit dit aan bij Allendes motivatie voor Festina lente?

De toestand in Chili is een boek naar mijn hart. De titel vind ik geweldig, het interview neemt tijd en ruimte, er zijn inleidende teksten en verklarende noten en de heterogene bijgeleverde informaties (droog, ampel en hoopvol) doen de band als geheel, uitgegeven door Bruna, nog het meest denken aan een reader.