Vertwijfeld van verlangen

Het was prettig verwarrend dat filosoof Johan Braeckman in kranten en op de televisie wereldkundig maakte dat hij zich voor één jaar had teruggetrokken in stilte. Hij ging op reis in zijn geest. Daartoe zette Braeckman de computer uit; handgeschreven kaartjes mogen lopende zaken afhandelen.
Zo denkt hij te ontkomen aan de overload aan mails, ongevraagde informatie en meer dat een publieke intellectueel consumeert maar eveneens produceert. Braeckman verlaat de competitie en gaat nu bijvoorbeeld echt teksten lezen, ‘ongestoord’. De verdieping die zijn leven wil krijgen, schuilt voor hem mede in het herstel van niet-instrumentele contacten. En in het verbouwen van een stal en het aanleggen van een tuin.
Minder verwarrend is dat de opinie- en lifestyle-industrie deze stap representatief achtte voor iets. Had Braeckman dan een statement gemaakt? Dan kon hij in zijn tuin worden bedolven onder zelfbewieroking. ‘Menigeen trekt zich terug in de wildernis en gluurt door het struikgewas of niemand hem uit de verte bewondert’. Dat zei Rabbi Bunam (de watervlugge spits die, zoals bekend, op het punt stond een lucratief contract te tekenen bij GazpromArabia toen hij in een pompbak wegvloeide).
Elk voordeel heeft nu eenmaal zijn nadeel. In Nederland zorgt de ecologische triomf van de fiets voor files en parkeerproblemen. Ook blijken er nieuwe zeden voor de roltrap, waarop men afhankelijk van de haast links en rechts moet voorsorteren.
Braekman kende ik van de zaak-Van Dyck. Internet vertelde dat hij uit mijn geboortejaar stamt. De oppervlakkigheid waarmee hij zich voelt bedropen, is voor mij een uitgangspunt. Alessandro Baricco’s beeld van de surfer die de breedte van de zeespiegel bestrijkt, dunkt me geen verwijt noch geuzennaam. De kennis die ik in een soort tussenperiode heb opgedaan, laat niet meer toe dan dat te constateren. Voor de gedaante die de surfer op land aanneemt, de receptietijger, ontbreekt me de drift.
In vaktermen neemt Braeckman voor zijn herbronning geen sabbatical, maar onbetaald verlof. Hij pauzeert dus ‘echt vrij’, op spaargeld. Hem lijkt dit doenbaar omdat hij geen kinderen hoeft te onderhouden. Onlangs is inderdaad berekend dat dit per stuk een Ferrari kost.
In rijke landen als de Verenigde Staten en Duitsland hebben mensen twee banen om rond te komen, in Spanje moet eigen familie onderdak bieden en op de grote rest van de aardbol heerst soms stuitende armoede – die geen zaak is van natuurlijke schaarste, zoals John Berger vlak na de val van de Muur opmerkte, maar van het stelsel van prioriteiten dat rijken aan de rest van de wereld hebben opgelegd. Zou Braekmans besluit hun de schouders kunnen doen ophalen?
Sinds Syrië, en onlangs de Oekraïne, is het in deze contreien lastig afficheren met artikelen als rust en concentratie. Een volledige dag studie spenderen aan vijftig pagina’s?
Misschien heeft Braeckmans afstand tot alle snelle contacten, in zijn geval 150 mails per dag, nog meer gevoelens verwekt. In een krant die hem interviewde stond toevallig een reportage over een niet-praktiserende pedofiel, die zich zo eenzaam voelde dat hij zich ‘in een glazen gevangenis’ waande. Zelfs toen hij rond Kerstmis aan zijn omgeving berichtte euthanasie te willen werd hij door niemand benaderd, behalve door zijn therapeut.
Wat dan? Hoe kan een filosoof, of eigenlijk elk denkend dier, ontkomen aan de schijn van narcisme of verwendheid? Berger citeert een gedicht van Pier Paolo Pasolini:

Ik dwing me om alles te begrijpen,
onkundig als ik ben van elk leven dat niet
het mijne is, tot ik, vertwijfeld van verlangen,

een ander leven ten volle tot mij
door laat dringen; ik ben een en al mededogen
maar ik wou dat de weg van mijn liefde voor

deze werkelijkheid anders liep, zodat ik
van mensen zou houden, een voor een.

Het past in Bergers betoog voor mededogen, een eigenschap die, zoals hij erkent, niet de makkelijkste is (en, with all due respect voor cracks in communicatief, pro-actief, hands-on en netwerkend vermogen, misschien is meedogenloosheid meer vruchtbaar). Er zit ook iets superieurs aan.
Braekman verwacht inzichten uit doelgerichte doelloosheid. Dat kost tijd, en dat snap ik uit muziekrepetities in groepsverband waar het jammen de flauwe hoop in zich draagt een som te bereiken die groter is dan de delen. Onlangs hoorde ik nagelaten sessies van Derek and the Dominos, een groep die me met ‘Thorn Tree In The Garden’ had gecharmeerd, maar nu geen teksten of melodieën serveerde (behalve in ‘Devil Road’) en zich bediende van akkoordenschema’s, ritmes of rudimentaire breaks. Prachtig. Dat past in een decennium dat de studio reserveerde voor rijping, voor productief wachten. Tegenwoordig rijdt er een bolide voor om tot resultaat te komen. Een fijne documentaire onthulde dat per uur bestelde achtergrondzangeressen door computers worden gefinetuned.
Iets intiemers dan een stem zou ik niet weten, een meer precaire gemeenschap dan een koortje evenmin. Harmonie zal per persoon veroverd moeten worden? De laatste jaren, krijg ik de indruk, wordt er steeds meer verwacht van empathie. Telkens verwijst de term naar Frans de Waal, die apenonderzoek heeft doorgetrokken naar de mens. Hij geldt als hoopvol alternatief voor gedrag dat verwacht wordt bij de survival of the fittest, en als geheugensteuntje voor politieke stelligheden. Te abstract? Ik kan me voorstellen dat het idee zich te verplaatsen in een consument zoals Braeckman, en velen die geoutilleerd zijn, helpt in het verijdelen van blinde bombardementen met frases en pogingen tot contact die hooguit getuigen van competenties.
De Waals Een tijd voor empathie ben ik nu aan het lezen, nadat ik, en deze reclame is gratis voor de prijs van tijdsbeslag, over empathie een heus internetfeuilleton van vier delen gepubliceerd heb. Het gaat over recente voorvallen met literatuur, die als kunstvorm een zekere waarde had kunnen uitdragen voor de werkelijkheid. Over grenzen van fictie, en hoe niet-beroepslezers die ervaren. Over interpretatie dus, maar dan vanaf een nulpunt dat, sinds een dramaserie rond zijn leven begon, Johan Cruijff eveneens hanteert. Is hij het schoolvoorbeeld van een wereldreiziger die de deur niet uithoeft om bijgedachten van zijn erf te krijgen?