Dat zij zich aan jullie aantal vergapen

 

 

 

 

Bertolt Brecht heeft tussen de soep en de patatten Shelleys The Mask Of Anarchy (1819) vertaald. Ik doel dan niet op ‘Der anachronistische Zug oder Freiheit und Democracy’ (1947), vijftig strofen minder tellend dan Shelleys dichterlijke woede-explosie tegen uitsluiting waardoor dit schmierend sarcastische geval was geïnspireerd. Nee, Brecht wilde aan het zogeheten realismedebat in 1938 een essayistische bijdrage leveren die hij uiteindelijk voor zich hield en waarin provisorisch verduitste fragmenten uit The Mask aan te treffen zijn.

Leunend op mijn gemakzucht kijk ik alleen naar de slotstrofe. In Shelleys origineel, dat veelvoudig digitaal beschikbaar is (ik gebruik bij wijze van aanhankelijkheidsverklaring de versie op Gutenberg), gaat ze zo:

 

‘Rise like Lions after slumber
In unvanquishable number –
Shake your chains to earth like dew
Which in sleep had fallen on you –
Ye are many – they are few.’

 

De aanhalingstekens horen erbij. Niet alleen omdat ze een directe rede demonstreren, maar ook omdat Shelley in deze 91^e strofe een eerdere, de 38^e, herhaalt. De slotstrofe is dus evengoed een echo, ‘again – again – again’. Van die revolutionaire resonantie maakt Brecht:

 

‘Steht auf wie Löwen nach dem Schlummer

In unbestiegbarer Anzahl!

Schüttelt eure Ketten ab wie Tau

Der im Schlaf auf euch gefallen war:

Ihr seid viele – sie sind wenige.’

 

Wat is het Engels toch een wonder van compactheid. En hoe dicht weet Brecht, die niet meer beweert te doen dan wortlich zu übersetzen, het te benaderen. Hij verliest noodgedwongen in de eerste en laatste regel, door de betekenis van het origineel te volgen en ritme te laten vallen. Daartegenover permitteert Brecht zich vrijheden in de interpunctie. Vooral het uitroepteken, dat ik als activerend opvat.

De strijd tussen het Engels en het Duits (en het Nederlands) lijkt me hier ongelijk. Dat toont de slotzin ook in lettergrepen. Shelley sympathiseert met de ye, die hij als ‘many’ beschouwt terwijl they het met ‘few’ moeten stellen. Een gehalveerd team! Machteloos moet Brecht toezien dat het Duits het gewraakte ‘wenige’ in een overtalsituatie brengt.

Met die interpretatie memoreer ik wederom een vriendin van Anna Enquist, in wier voetbalvisie een verdediging krakkemikkiger zou worden door eenlettergrepige namen. Zeker! Ontglipte me destijds al een denkbeeldige polemiek tussen de vriendin en door Klemperer en Orwell geëxpliciteerde intuïties over taalkracht bij dictatoriale regimes, nu wil ik, na herlezing van Shelley, volstaan met een logisch advies aan Louis van Gaal: vervang Blind zekerheidshalve aub toch maar door Malacia.

Hoe stimulerend Shelleys ‘many’ is, bewijst het hergebruik van die strofe. In 2017, bij de Engelse verkiezingscampagne, werd ze geregeld voorgedragen door Jeremy Corbyn, om Labour in de juiste marsrichting te krijgen. Dit liep in het begin goed af, daarna minder, en al helemaal niet voor Corbyn, maar dat lag niet aan het gedicht en evenmin aan hem. Wow, dat klinkt cryptisch, doorklikken maar.

Ondertussen beken ik dan waar ik mijn mosterd haalde. Dieter Lesage bericht over Shelley en Brecht in zijn jongste boek Het parlement en de velen. Pleidooi voor een radicale democratie. Hij wijst op een essay dat de Engelse, destijds in Italië verblijvende dichter aan het eind van datzelfde jaar 1819 begon, waarin ‘the cunning and selfish few’ afgezet worden tegen ‘the ignorant many’. Het contrast blijft voor Shelley allesbepalend.

Lesage citeert nog een Duitse vertaling, verkort, door Alfred Wolfenstein in 1937:

 

‘Auf! In löwenstarker Zahl!

Werft den Unterdrückung Qual

Ab, die euch im Schlaf befiel:

SIE SIND WENIGE – IHR SEIT VIEL!’

 

Die brutale slotregel dunkt me een regelrechte vondst. De vertaler onderkent het ondertal van ‘viel’ tegenover ‘wenige’ maar weigert te capituleren. Daarom draait hij Shelleys volgorde om. In deze versie krijgt de partij met wie het gedicht sympathiseert tenminste het laatste woord. Daar horen onverzettelijke hoofdletters bij.

En de verkorting van de beeldspraak in het betoog, waardoor de boodschap maximaal kan aanslaan en de tocht naar de barricaden ingezet? Lesage zegt dat het gedicht zo een manifest wordt en aansluit bij het beroep op de actualiteit dat het podium, het antifascistische exiltijdschrift Das Wort, met de vertaling deed, vanwege deprimerende ontwikkelingen in nazi-Duitsland.

Ook citeert Lesage een vroegere Wolfenstein-vertaling (1928) die completer is, in de zin dat ze meer recht doet aan redenaties uit het origineel:

 

‘Auf! Auf in löwenstarker Zahl!

Des Siegs! Werft ab die Kette, Qual

Wie Tau, die euch im Schlaf befiel:

Sie sind Wenige, ihr seit Viel!’

 

De ratio van de hoofdletters in de latere versie groeit. Het noodlot en de geplogenheden van poëzie willen immers dat door diverse posities in de zin de gehate ‘Sie’ begint met een kapitaal terwijl de geliefde ‘ihr’ het moet stellen met schamele onderkast. Wat niet rijmt met het genre, dat volgens de vroegere Wolfenstein een pamflet is.

Ten slotte meldt Lesage ook de vroegste Duitse versie van Shelleys slotregel, als motto boven een hymne door George Herwegh in 1863:

 

‘Eure sind viele, ihrer sind wenige.’

 

Verbuigingen, het blijven hermetische jongens. Het Nederlands heeft daar al lang geen last meer van. En Shelleys klassieke protestgedicht, geschreven na een bloedig onderdrukte betoging, is er bij mijn weten nog altijd niet in terug te vinden, terwijl de eerste poging in het Duits, vertelt Lesage, uit 1844 stamt. Heeft The Mask Of Anarchy in ons taalgebied een status als Luceberts eveneens vanuit een veilig elders geschreven ‘Minnebrief aan onze gemartelde bruid Indonesia’, zijnde zeldzaam direct en hypergeëngageerd, slechts te vernoemen?

Uit Komrijs romantiek-presentatie Aan een droom vol weelde ontstegen (1982) blijkt dat heel wat losse Shelley-gedichten door Nederlandse confraters, zoals De Vries en Verwey, zijn vertaald. En Schouten en Wigman namen in hun anthologie De bekendste gedichten uit de wereldliteratuur (2005) onder meer ‘Ode aan de Westenwind’ op – waarmee dat gedicht zijn debuut in onze taal maakte. Waarom dan niet eens een keer The Mask Of Anarchy? Vanwege de omvang van bijna vierhonderd verzen, over 91 strofen verdeeld? De recentste Shelley-vertaling, door Jan Kuijper, bevat minstens zo lijvig werk. Arnold Heumakers’ nawoord vermeldt het gedicht wel, als blijk van des dichters politieke betrokkenheid.

Ik vind die afwezigheid jammer. Voor een van de grootste dichters uit de Nederlandstalige literatuur, Herman Gorter, was Shelley, met alle voorbehouden die daar bij horen, een voorbeeld. Hij noemde in een schrijversspiegel zelf The Mask Of Anarchy, inclusief ontstaansgeschiedenis, en citeerde er de complete slotstrofe uit waarbij hij in de openingsregel een komma toevoegde:

 

‘Rise, like Lions after slumber’

 

Nog een voorbeeldje van activerende interpunctie! Mr. D. Spanjaard nam die over in zijn vertaling, bijgesloten bij Gorters postuum gepubliceerde betoog. Ze was niet geversifieerd, wat ik bij dezen eventjes doe:

 

‘Staat op, als leeuwen na den slaap,

In onverwinlijke scharen!

Schud uw ketenen ter aarde,

als dauw die in den slaap op u viel;

Gij zijt velen in aantal, zij weinigen.’

 

Een beetje stijfjes, zeker vergeleken met wat door Gorters soepele dichtershanden mogelijk geweest was! Bestaat er dan niets in het Nederlands? Ik kan een expliciet beschroomde poging citeren van Dieter Lesage zelf, wiens complexe, vaak meertalige betoog consequent eigenhandig toegankelijk is gemaakt:

 

‘Sta op als leeuwen na het slapen

Dat zij zich aan jullie aantal vergapen

Schud de ketens af als was het rijm,

die als dauw in de nacht bevroren zou zijn –

Jullie velen, zie! – dat zij met weinigen zijn.’

 

Volgens mij is deze versie alleen voor Vlamingen begrijpelijk. Het conjunctivistische ‘Dat zij…’ in de tweede regel zou boven de Moerdijk zoiets worden als ‘Laat ze maar…’ Lastig is verder dat Lesages ‘zij’, helemaal doordat na het eerste vers een punt ontbreekt, strikt genomen naar ‘leeuwen’ verwijst terwijl hij er al de niet nader aangeduide ‘zij’ uit de slotregel mee bedoelt. En die uitsmijter zelf bevat nog een vlaamsisme: ‘zie!’ Dat betekent volgens mij zoiets als ‘Asjeblieft, let op…’

Lesage is en blijft een filosoof die, in een even zalig gedetailleerd als verbijsterend redundant boek, redeneert met poëzie. Bij hem is Shelleys kernachtigheid van het dus sloganrijpe ‘Ye are many – they are few’ helemaal foetsie. Maar in een andere vertaalpoging, wanneer ik het goed begrijp door een machine, ontwaar ik op dat vlak geen verbetering. Sterker nog, ze heeft een redactie nodig want varieert bij Shelleys echo’s:

 

Sta op, als leeuwen na sluimering
In een onoverwinnelijk aantal!
Schud uw ketenen op de aarde, als dauw
Die in slaap op u was gevallen:
u bent met velen – het zijn er weinig!

(…)

Sta op, als leeuwen na sluimering
In onoverwinnelijk aantal!
Schud uw ketenen op de aarde als dauw
Die in slaap op u was gevallen:
Gij bent met velen – zij zijn weinig!

 

De machine geeft bovendien al te menselijke trekken aan dauw die kan slapen. Misschien is het een beeld uit een voorbije poëzie. Moet ik het zelf proberen? In een tijd waarin elke Nederlands-Engelse uiting op een goudschaaltje wordt gelegd? Gelukkig kan ik beter voetballen dan schrijven, en ieder weet: Practice gives birth to art.

 

‘Opstaan! Wrijf je ogen heel

Voor het leeuwendeel!

Ril je ribbenkast los als teer

Die je dromen vulde met zeer.

Zij sussen, maar jij bent meer.’

 

Ik zal me voor deze machtsgreep niet verontschuldigen noch zoeken naar verantwoording. Maar zoals Brecht na de Tweede Wereldoorlog in zijn door Shelley aangedreven ‘Anachronistische Zug’ het veel gebezigde bevrijdingswoord democracy onvertaald liet, zo zou ik met mijn poging sjibbolets als inclusief overbodig willen maken. Elke vertaling is een voorgerecht; hoofdmaaltijden worden sowieso slechts door de werkelijkheid geserveerd.